هفته کتاب، وجهۀ جهانی و مواجهۀ ملی

 لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک 105):دکتر رسول زوارقی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تبریز و رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی آذربایجان شرقی: هفته کتاب مجموعه مراسمی است که بعد از انقلاب، از سال 1372 هر ساله بین روزهای 10 تا  24 آبان با ابتکار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در راستای ترویج کتاب، کتابخوانی، و مطالعه برگزار می‌شود. بر این اساس در سال های اخیر شاهد برگزاری مراسم خاصی تحت عنوان هفته کتاب از 24 تا 1 آذر می باشیم.

نگارندۀ این سطور در آستانۀ این هفته و ضمن تبریک روز شنبه 24 آذر به عنوان روز «کتاب، کتابخوانی و کتابدار» به تمام کتابداران و متخصصین علم اطلاعات و دانش شناسی این «سنگربانان بی ادعای جبهۀ فرهنگ و پژوهش» سعی دارد علاوه بر بازنمون وجهۀ جهانی پاسداشت کتاب، کتابخوانی و مطالعه، سیاست ها و راهبردهای جمهوری اسلامی ایران را در این خصوص برای خوانندگان ارائه و نکاتی در این زمینه مطرح نماید.

وجهۀ جهانی

بررسی ها نشانگر آن است که یونسکو از سال 1995 برخلاف کشور ما روز 23 آوریل (سوم فروردین) را به عنوان روز جهانی کتاب و حمایت از حق مولف[1] نامگذاری نموده است. در این روز در 100 کشور جهان برنامه هایی در راستای تهییج و تشویق نهادهای مرتبط با نشر و خواندن برگزار می شوند. انگیزۀ الهام بخش یونسکو در انتخاب این روز مصادف شدن این روز با روز کتاب و رُز[2] در منطقه کاتالونیای اسپانیا می باشد. در این روز شهروندان کاتالانی به دوستان خود رز اهدا می کنند و در مقابل کتاب هدیه می گیرند. طبق آمار موجود در ویکی پدیا در طول این روز در کاتالونیا بیش از 4 میلیون گل رز و 800 هزار کتاب فروخته می شود. طبق امارهای ارائه شده در این زمینه نیمی از کتابهای به فروش رفته در این منطقه در این روز خریداری می شوند. همچنین سنت مبادلۀ کتاب در این روز نیز مرسوم است. بدین صورت که شهروندان کتابهایی که قبلاً خوانده اند و علاقمند به خواندن آن توسط دوستان خود نیز هستند کتابهای خود را یکدیگر مبادله می کنند.

از دیگر دلایل یونسکو برای جهانی سازی این روز مصادفت آن با سالروز درگذشت نویسندگان شناخته شده ای چون شکسپیر و سروانتس است.

یونسکو به عنوان هماهنگ کننده برگزاری این روز جهانی وب سایتی اختصاصی برای این روز راه اندازی کرده است و به عنوان یک نهاد هماهنگ کننده تلاش ها و فعالیتهای متنوع صورت گرفته در این زمینه را سیاستگذاری، مدیریت و اطلاع رسانی می کند و با این کار زمینه لازم برای طرح نقاط قوت، ضعف، فرصتها، و تهدیدهای هر کدام از ذینفعان صنعت نشر از جمله ناشران، متولیان آموزش و پژوهش، فرهنگ، خواندن، کتابخانه ها، و .... را  در کشورهای مختلف فراهم می سازد.

شاید یکی از اصلی ترین علل عدم تبعیت جمهوری اسلامی ایران از یونسکو در انطابق با روز جهانی کتاب مساله تعطیلات نورز باشد. روز 23 آوریل سومین روز از آغازین روزهای سال نو می باشد و کلیه مدارس، دانشگاها ، و اکثر نهادهای فرهنگی و ... در ایران تعطیل می باشند. از این رو پاسداشت کتاب در ایران به حدود 4 ماه بعد در آبان ماه یعنی زمان شکوفایی درس و یادگیری در مدارس و دانشگاه ها منتقل و در راستای تاثیرگذاری بیشتر از یک روز به یک هفته افزایش یافته است. البته این سنت تنها محدود به ایران نیست و در کشورهای دیگر از جمله استرالیا، انگلستان و ... نیز یک هفته به این منظور اختصاص یافته و روزهایی به غیر از 23 آوریل بدین منظور در نظر گرفته شده است (4-10 می برای انگلستان، 22-28 اوت برای استرالیا).

در کنار سایر فعالیتهای ترویجی و تخصصی یونسکو در این زمینه یکی از گام های اساسی یونسکو در راستای ترویج خواندن و مطالعه انتخاب پایتخت کتاب جهان می باشد که همه ساله در این روز عنوان پایتخت جهانی کتاب به شهری دیگر از جهان اختصاص می یابد. طبق اطلاعات مندرج در وب سایت یونسکو شهر پورت‌هارکورت[3] نیجریه به عنوان پایتخت جهانی کتاب در سال 2014 انتخاب شده است.  علت انتخاب این شهر برنامه های خاص این شهر به ویزه در تمرکز بر مسائل خاص جوانان و تاثیرات بارز آن بر فرهنگ کتابخوانی، مطالعه، نویسندگی، و نشر کشور نیجریه می باشد که در نهایت منجر به بهبود شاخص سواد در این کشور شده است. این انتخاب بر اساس نظر کمیته انتخاب شهر و بر پایه فعالیتهای فرهنگی صورت گرفته در جهت ترویج کتاب و مطالعه در شهرهای مختلف صورت می پذیرد.

تاکنون شهرهای زیر به عنوان پایتخت کتاب جهان انتخاب شده اند:

مادرید (2001)، اسکندریه (2002)، دهلی نو (2003)، انتورپ (2004)، مونترال (2005)، تورین (2006)، بوگوتا (2007)، امستردام (2008)، بیروت (2009)، لیوبلجانا (2010)، بوینس آیرس (2011)، ایروان (2012)، و بانکوک (2013).

مواجهۀ ملی

پس از ارائۀ نگاهی کلی و جهانی به برنامه های نمادین جهانی در خصوص کتاب، کتابخوانی و مطالعه در این بخش سیاستهای رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در راستای اجرایی سازی برنامه های هفته کتاب در سال 1393 ابتدا بیان و سپس  نکاتی در این خصوص تقدیم می شوند.

بررسی برنامه های اجرایی سال 1393 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای هفته کتاب سال 1393 نشانگر موارد زیر می باشد:

1-ستادی به نام هفته کتاب در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای مدیریت برنامه های این کار ایجاد شده است.

2-دو سیاست اصلی ارشاد برای اجرایی سازی هفته کتاب در سال 1393 عبارتند از «ایجاد یک ظرفیت قوی و مناسب و نیز نهادسازی برای استمرار فعالیتهای حوزه کتاب از طریق هماهنگی، یکپارچه سازی سیاستها و برنامه های وزارت خانه ها، سازمان ها، نهادها، موسسات و تشکل های فرهنگی و تشکیل دبیرخانه دائمی » و «استفاده از ظرفیت گروه های مرجع اجتماعی به منظور ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی و با توجه به تاکید مقام معظم رهبری مبنی بر سرلوحه قراردادن اقتصاد مقاومتی  نیز مدیریت هزینه ها و تلاش در جهت کاهش هزینه های غیرضروری و جلب مشارکت سایر حوزه ها در سرمایه گذاری مشارکتی».

3-شعار هفته کتاب امسال «ترویج کتاب و ترویج امید» می باشد با این وجود بعضی از دیگر نهادها از شعار خاص خود نیز بهره برده اند. به عنوان نمونه نهاد کتابخانه های عمومی کشور به عنوان یکی از دیگر متولیان امر کتابخوانی و کتاب شعار «با کتاب زندگی کنیم» را برای هفته کتاب امسال انتخاب کرده است.

4-همچنین طبق گفته برزین ضرغامی دبیر بیست و دومین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، برنامه های مورد نظر ارشاد در سه سطح انجام خواهند پذیرفت:

سطح اول شامل  فعالیت های ملی است: در بخش فعالیت های ملی از همه دست اندرکاران و فعالان حوزه کتاب اعم از نویسنده، ناشر، کتابفروش، لیتوگراف، چاپخانه دار، صحاف، پخشگر و سایر دست اندرکاران دراین بخش تقدیر و تجلیل به عمل می آید. در این بخش برنامه های مختلفی تدارک دیده شده که مراسم تقدیر از خادمان و پیشکسوتان چاپ و نشر، جشنواره کتاب سال دانشجویی از آن جمله است.

سطح دوم  شامل فعالیت های تخصصی و بخشی است: در بخش فعالیت های تخصصی و بخشی براساس هماهنگی ها و همکاری هایی که صورت گرفته است هر یک از نهادها و سازمانهای دولتی و غیردولتی نسبت به برگزاری مراسم و برنامه هایی اقدام خواهند کرد که کاملا به حوزه تخصصی کارشان مرتبط باشد، برپایی نمایشگاه های کتاب تخصصی، نقد کتاب های تخصصی و تقدیر از فعالان حوزه هایی که در بخش های تخصصی فعالیت کرده اند از جمله فعالیت های این بخش است.

وی سطح سوم را اینگونه توصیف کرد که در این بخش فعالیت های استانی در 8 محور کلی برگزار می شود، این برنامه ها شامل: برگزاری جشنواره انتخاب روستاهای دوستدار کتاب،انتخات پایتخت کتاب ایران، فعالیت  های نمایشگاهی، مراسم تقدیر از فعالان و پیشکسوتان و خادمان چاپ و نشر، برگزاری گردهمایی و همایش های استانی، برگزاری جلسات نقد و بررسی مسائل حوزه کتاب، حمایت از تجهیز کتابخانه های عمومی، فعالیت های تبلیغاتی ، اطلاع رسانی و فضا سازی سیما و منظر شهری است.

5- عناوین نامگذاری شده برای ایام این هفته عبارتند از شنبه  24 آبان روز «کتاب، مسجد و محرم »، یکشنبه 25 آبان روز«کتاب، آگاهی و سبک زندگی»، دوشنبه 26  آبان روز «کتاب، فرهنگ و صنعت»، سه شنبه 27 آبان روز «کتاب، مدرسه، دانشگاه و  حوزه»، چهارشنبه 28 آبان روز «کتاب، پدید آورندگان ، خادمان و پیشکسوتان »، پنج شنبه 29 آبان روز «کتاب، مدیریت جهادی و توسعه کشاورزی»، جمعه  30 آبان روز «کتاب و شهروند» و شنبه اول آذر به نام روز«کتاب، رسانه و فناوری های نوین».

چندپیشنهاد برای برگزاری هر چه بهتر هفته کتاب در سال های آتی

 با توجه به اهمیت این موضوع و بررسی سیاستهای اعمالی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در خصوص هفته کتاب پیشنهادات زیر برای برگزاری هر چه بهتر هفته کتاب و ترویج کتابخوانی و مطالعه در طول سال های آتی پیشنهاد می شوند:

1. تشکیل ستادی توانمند، متمرکز با لحاظ نمودن تمام ذینفعان حوزه کتاب، کتابخوانی، نشر، مطالعه، و فرهنگ

بررسی عملکرد نهادهای متولی هفته کتاب، نشانگر عدم وجود یک ستاد منسجم متشکل از تمامی عناصر ذینفع در خصوص کتاب، نشر، مطالعه و کتابخوانی می باشد. بر این اساس اگر کاری نیز در بزرگداشت مراسم هفتۀ کتاب در سازمان ها و نهادهای مختلف صورت می گیرد بیشتر کارهای ابتکاری و شخصی می باشند. شاید ترکیب این برنامه ها و برگزاری آن ها در سطحی وسیع تر بر ارزش و اهمیت آنها بیفزاید. پیشنهاد می شود اعضای محلی این ستاد را «کمیته های نهضت مطالعه مفید» مصوب شواری عالی فرهنگی و «انجمن های کتابخانه های عمومی شهرستان ها» وابسته به نهاد کتابخانه های عمومی کشور تشکیل دهند که به عنوان نهادهای فرابخشی و تخصصی در اقصی نقاط کشور و با ریاست بالاترین مقام اجرایی شهرستان و با حضور نهادهای مرتبط تشکیل جلسه می دهند. بر این اساس کار ستاد مرکزی می تواند سیاستگذاری، مدیریت، و اطلاع رسانی فعالیتهای ستادهای محلی هر شهرستان در این خصوص باشد.

2-استفاده از ظرفیتهای فناوری های نوین در مدیریت یکپارچه نهادهای فرهنگی متولی امر کتاب و کتابخوانی

بررسی ها نشانگر استفاده کمتر از ظرفیتهای فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی نوین در مدیریت یکپارچه نهادهای فرهنگی متولی کتاب و کتابخوانی می باشد. می توان با ایجاد پرتالی خاص هفته کتاب در زیر مجموعه وب سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مدیریت یکپارچه برنامه های متنوع ملی، تخصصی، و استانی انجام شده در تمام نهادهای ذینفع را به شکلی نظام مند، مدون، و یکپارچه مدیریت نمود. در این صورت کل کارکرد نهادهای فرهنگی با دیدی واحد و در چارچوب یک مجموعه نگریسته می شود تا کارهای فردی و منفرد.

3-استفاده از ظرفیت عمده صدا و سیما در ترویج کتاب، کتابخوانی و خواندن در طول ایام این هفته (به ویژه با القای غیرمستقیم پیامهای فرهنگی)

بررسی ها نشانگر آن است که در این هفته بیشتر از ظرفیت صدا و سیما در جهت اطلاع رسانی برنامه های اجرا شده استفاده می شود و کمتر به مخاطبان به صورت غیر مستقیم نقش برجسته مطالعه و کتابخوانی در قالب فیلم، کارتون، مسابقه و ... الهام و القا می شود. حال آنکه جامعه پذیری فرهنگی حاصل از رویکرد دوم بسیار موثرتر و پایدار تر خواهد بود. بنابراین پیشنهاد می شود وزارت ارشاد و سایر نهادهای متولی این امر با همکاری صدا و سیما اقدام به تهیه فیلم ها، سریال ها، و کارتون هایی نمایند که در آن اولاً ظرفیتهای کتابخانه ها و کتابداران به عنوان عناصر تاثیرگذار در جذب گروه های مختلف کاربردی به مطالعه و کتابخوانی برجسته شود ثانیاً  در این نوع فیلم ها کودکان، جوانان، و بزرگسالانی که از ظرفیت طالعه بهره مند هستند به عنوان اشخاصی قدرتمند، دانا، موفق و تاثیرگذار معرفی شوند.

4-توجه بیشتر به فضای مجازی

نقش فضای مجازی در مسائل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، و حتی اقتصادی به عنوان یکی از واقعیت های حال حاضر عصر کنونی به ویژه در ایران غیرقابل انکار می باشد. بنابراین باید وزارت ارشاد سیاست خاص خود در زمینه ترویج مطالعه و کتابخوانی در محیط وب را به طور مشخص معین نماید. همچنین از یاد نبریم که بسیاری از کمپین های سیاسی علیه جمهوری اسلامی ایران به صورت مجازی مطرح شده اند و از این طریق بعضی جوانان غافل را جذب خود کرده اند. حال آیا نمی توان از ظرفیت فضای مجازی در راستای جامعه پذیری فرهنگی و سیاسی مدنظر جمهوری اسلامی ایران بهره برد؟

5-تاکید بیشتر بر مردمی کردن فعالیتهای مربوط به ترویج خواندن و مطالعه با تاکید بر سنتهای ابتکاری جدیدی چون وقف کتاب، هدیه کتاب، مبادله کتاب، و ...

  چنانکه در نمونه منطقه کاتالونیای اسپانیا مشاهده شد روز کتاب و رز در این کشور یکی از سنت های مردمی این منطقه است که مردم را به سوی مطالعه می کشاند و از این طریق دریچه ای از صلح و دوستی را در میان مردم ان منطقه به ارمغان می اورد. ما نیز در فرهنگ خود از این الگوهای فرهنگی کم نداریم. تنها باید متخصصین و سیاستگذاران با ذوق این رخدادها را کشف، و تبلیغ کنند. در این زمینه می توان از تشکل های مردم نهاد به ویژه انجمن های علمی، صنفی و غیردولتی در مردمی سازی این نوع فعالیتها پشتیبانی نمود.

6-همزمان برگزاری هفته کتاب با مناسبت های ویژه

بررسی های به عمل آمده توسط نگارندۀ این سطور نشان می دهد که زمان کنونی برگزاری هفته کتاب دارای هیچ مناسبت خاص و معین منطقه ای، ملی، و بین المللی مرتبط با کتاب، کتابخوانی، و مطالعه نمی باشد. از این رو پیشنهاد می شود برای اثرگذاری بیشتر این هفته و این مراسمات زمان برگزاری این هفته نیز دارای مناسبت تاریخی ارزشمندی باشد. همچنین راه‌اندازی دبیرخانه ای دائمی برای پیگیری برنامه ها و قول و قرارهای مسئولین و متولیان امر، هفته کتاب را از مناسبتی تکراری و تزئینی به رخدادی اثربخش و کارآمد تبدیل می کند.