کتاب نویسی و تعالی بخشی آن با تاکید بر حوزه کشاورزی (1)

(لیزنا، گاهی دور/گاهی نزدیک 115): محسن حاجی زین العابدینی، عضو هیأت علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید بهشتی:

"تو در یک شب این کتاب را مطالعه می کنی، ولی من موی سر خود را در نگارش آن سفید کرده ام" (مونتسکیو، نویسنده کتاب "روح القوانین")

اصولا وقتی صحبت از کتاب می شود، نا خودآگاه کلماتی چون فرهنگ، پیشرفت، کمال، توسعه و تعالی به ذهن متبادر می شود. این مفاهیم همه در یک راستا هستند و ناظر بر وجه فکری و قوای دماغی انسان که فقط در سایه کتاب و ارتباط با آن فعال می شوند. فعالیتی که هم از کتاب تاثیر می گیرد و هم بر کتاب تاثیر می گذارد. یعنی وقتی جامعه ای فرهنگ مدار شد و مسائل فرهنگی اولین دغدغه اهالی آن به شمار آمد، لاجرم کتاب نقش موثری در زندگی افراد آن بازی می کند و مطالعه آن به عنوان راهی برای غلبه بر مشکلات گسترش می یابد. از سوی دیگر، این جامعه باید برای موانع پیش رو راه حل هایی بیابد که این راه حلها در قالب کتاب نمود پیدا می کنند.

البته باید در ابتدای صحبت نکته ای را در باب کتاب متذکر شد. انسانها، سالهای سال است که با مصداق کتاب، یعنی نوشته ای بر روی کاغذ در یک زمینه موضوعی که دارای جلد و طرح خاصی است، زندگی کرده اند. هر وقت اسم کتاب به میان می آید همین مصداق در ذهن همه شکل پیدا می کند. حال آنکه تعریف کتاب از منظر تخصصی کتابداری و اطلاع رسانی، چنین چارچوب محدودی ندارد. بلکه هر وسیله ای که بتواند دانشی را در خود ضبط کرده و قابل استفاده برای دیگران باشد، نام کتاب بر آن قابل اطلاق است. پس ما با دو تعریف عام و خاص کتاب مواجه هستیم. در تعریف خاص، کتاب همان چیزی است که همگان می شناسند. اما در تعریف عام به هر ابزاری اطلاق می شود که اطلاعاتی را در خود جای داده و هدف از تهیه آن، استفاده از محتوای آن است. بر اساس این تعریف، سنگنوشته ها، حکاکی روی دیوار غارها، لوحهای گلین، طومارهای پاپیروسی، پارچه نوشته های اولیه، نسخه های خطی و دست نویس، منابع چاپ سنگی، لوح های فشرده، دیسکت ها، منابع الکترونیک و دیجیتالی، سایتهای اینترنتی و... همه و همه کتاب به شمار می آیند.

اگر چنین نگرشی داشته باشیم و این تعریف را اصل بگیریم، لاجرم نوع نگاه ما در رویارویی با کتاب و مسائل مرتبط با آن متفاوت خواهد بود. یعنی ما از یک دایره محدود رها شده و در گستره ای عظیم تر که موضوع علم اطلاعات و اطلاع رسانی است قرار می گیریم. و بر این مبنا، برای تهیه و تدوین کتابها، اصحاب تهیه و تدارک کتاب به معنای عام آن مد نظر ما قرار می گیرد.

سخن گفتن در باب کتاب، شاید چندان مطلوب نباشد چرا که تاکید و تبیین امری روشن و بدیهی است. کمتر کسی را در عصر کنونی که یکی از نامهای آن "عصر اطلاعات و ارتباطات" است، می توان یافت که نسبت به کتاب و ارزش و جایگاه آن شک یا سخنی داشته باشد. از اینها مهمتر اینکه کتاب در دین مبین اسلام  آن قدر پر ارج شمرده شده است که معجزه خاتم پیامبران قرار داده شده است. در کتاب مقدس قران هم تاکید شده است که این کتاب تعالی و رستگاری است. یعنی اثری است که انسان را به تعالی و پیشرفت همه جانبه که هدف غائی هر انسان و زندگی است می رساند.

محمود مصاحب در اثر مختصری با عنوان "کتاب در ایران" چنین می نویسد:

بدون شک، اساس ترقی و تمدن واقعی امروزه را باید در ترویج فرهنگ و دانش جستجو نمود و حصول این منظور فقط و فقط از راه مطالعهی کتب و  آثار متفکران دنیا و بهره گرفتن از آنها ممکن گشته است و بس. زیرا تنها از خلال سطور کتاب است که می توانیم در مدتی قلیل ثمره و نتیجهی یک عمر تجربه و دانش بزرگان جهان را –در هر رشته و فنی که باشد- به دست آوریم. از اینجا معلوم می شود که پیشرفت و تکامل ملل، بستگی مستقیم و نزدیک با انتشار کتب حاوی علوم و فنون دارد. با توجه به اینکه هیچ نکته و موضوعی نیست که در کتاب مورد بحث و موشکافی قرار نگرفته باشد، لاجرم در دنیای متمدن امروز، هیچ انسانی از مطالعه کتاب بی نیاز نیست.

همان گونه که اشاره شد، اساسا توسعه و پیشرفت به یک دلیل پیش می اید و آن دلیل هم استفاده از تجربیات گذشتگان برای ساختن آینده است. به این معنی که هر نسلی در طول عمر خود تلاشهای علمی زیادی انجام می دهد و کشفیات و اختراعاتی را پدید می آورد. اما هیچ عمری این اجازه را نمی دهد که افراد و نسلها بتوانند تا آخرین مراحل یک علم پیش رفته و تمامی زوایای پنهان آن را آشکار سازند. بلکه در هر دوره بسته به توان و تلاشی که به کار گرفته می شود بخشی از یک علم یا اختراغ تکمیل می شود. همچنان که در تاریخ علم شاهد بوده ایم که بسیاری از اختراعات مانند ماشین بخار، تلفن، برق و... به صورت اولیه ایجاد شده اند و در طول زمان تکامل یافته و محصولات پیچیده و دقیقی بر اساس آنها ساخته شده تا به ما رسیده است. چنان که ذکر شد توسعه و پیشرفت بر تجربه ها و یافته های گذشتگان استوار است. تجربه ها و یافته های علمی گذشته هم بر محملی به نام کتاب، با معنی عام آن، مضبوط است.

پژوهشگران و دانشمندان در حوزه موضوعی و تخصصی خود به مطالعه مطالب گذشته پرداخته و پس از تسلط بر آنها و با شناخت نقاط ضعف احتمالی در رفع نقایص آنها تلاش می کنند و اگر در این راه توفیق یابند، توسعه علمی در آن زمینه ایجاد کرده اند. و این سلسله تا نهایت دنیا ادامه خواهد داشت. از سوی دیگر، حاصل تمامی تلاشهای علمی و زحمات شبانه روزی یک دانشمند برای ماندگاری و انتقال به نسلهای هم عصر یا اعصار دیگر، باید مکتوب ومضبوط شود چه در غیر این صورت به فراموشی سپرده خواهد شد. چنان که اکنون شاهد هستیم که تنها بخشی از علوم قدیمه قابل شناسایی و استفاده است که مکتوباتی از آن ها در اختیار بوده است. صاحب نظران معتقدند تا تمامی نسخه های خطی و نوشتاری قدیم دنیا شناسایی نشوند، امکان نگارش کامل تاریخ علم وجود ندارد. چه بسا که با کشف نسخه یا نوشته ای جدید، تاریخ یکی از کشفیات علمی که برای مثال در آخرین نسخه کشف شده قبلی هزار و صد سال قبل از میلاد ذکر شده بود، اکنون به هزار و دویست سال قبل از میلاد تغییر یابد.

بخش کشاورزی در عصر حاضر که بخشی حیاتی در زندگی بشر به شمار می آید، تنها با تکیه بر پژوهشهای علمی می تواند پاسخگوی نیازهای متنوع و گسترده جمعیت کره زمین باشد. در گذشته، هر خانواده یا منطقه بر اساس نیازهای واقعی خود به کشاورزی دست می زد و به اندازه رفع نیاز و در برخی موارد اندکی مازاد بر نیاز تولیدات کشاورزی داشت. اما اکنون گستردگی و پیچیدگی های جامعه ها از یک سو و مسائل مدیریت مالی و اقتصادی، می طلبد که همه فعالیتهای بخش کشاورزی مبتنی بر اصول علمی صورت گیرد. چرا که برای تولید زیاد، ارتقاء کیفیت، هزینه کمتر، صرفه اقتصادی، کاهش ضایعات، رعایت استانداردهای بهداشتی و غیره، تنها روش مطمئن و قابل اتکا روش علمی است. چنانکه ذکر شد، هر گونه فعالیت علمی نیز متکی و مبتنی بر کتاب و یافته های علمی و پژوهشی است. وقتی صحبت از توسعه پایدار و همه جانبه می شود، آن هم در بخشی حیاتی مانند کشاورزی، دیگر نمی توان با تکیه بر روشهای سنتی و بدون مطالعه و اطلاع از پیشرفتهای علمی روزآمد جهانی اقدامی انجام داد.

در توسعه علمی بخش کشاورزی از یک سوی نیاز داریم که مواد اولیه پژوهش های علمی خود را تامین کنیم و از سوی دیگر باید یافته ها و توانایی های خود را با نام خود به همه معرفی کنیم. همه این ها هم در قالب کتاب به معنای عام آن تبلور می یابد. یعنی هر پژوهشی که بخواهد صورت بگیرد ابتدا باید کتب و آثار گذشتگان در آن زمینه را مورد بررسی قرار دهد و ضمن استفاده از تجربیات و یافته های آنان، موضوع جدیدی را طرح کند. اگر این اطلاعاتِ مکتوب گذشته به خوبی درک شده و با اطلاعات جدید تلفیق شود، محصولات و یافته های نوین علمی را در قالب کتاب به معنای عام آن تولید می کند. این کتاب جدید و دانش نهفته در آن، ثروتی است که با عنوان "دارایی اطلاعاتی" از آن یاد می شود. اینجا است که شعار جهانی "اطلاعات قدرت است" معنا می یابد. یعنی ما یافته های علمی در اختیار داریم که حاصل دانش، تجربه، سرمایه گذاری و تلاشهای ویژه ما است که به هر دلیل، دیگران قادر به دستیابی به آن نبوده یا نیستند. به همین دلیل مجبور هستند با پذیرش شرایط ما همه یا بخشی از یافته های ما را به دست بیاورند.

تاثیر کتاب نویسی یا تولید کتاب بر توسعه علمی بخش کشاورزی از این نظر قابل بررسی است که کتاب, محور هر فعالیت علمی و پژوهشی به شمار می آید. مطمئنا اگر قرار باشد کتابی تولید شود، باید حتما مطالعات گستردهای از قبل صورت گرفته باشد تا عصاره علوم و دانش پدید آمده بر اثر این مطالعه و یافته های نهایی آن مطالعات به صورت کتاب منتشر شود. این مطالعات با تمرکز بر موضوع یا مشکلی خاص، باعث می شوند که آن موضوع مورد بررسی کامل گرفته و دانشی تخصصی تولید شود که به نوعی باعث جلو بردن مرزهای دانش آن حوزه تخصصی می شود. برای مثال با کشف عامل یک آفت کشاورزی یا روش غلبه بر آن، در آن زمینه موضوعی توسعه و پیشرفتی حاصل می شود که مجموع این یافته های جزئی، توسعه و پیشرفت کشاورزی در سطح کلان را به دنبال دارد.....