حمایت از طرح ها یایکسان سازی ایده ها؟!  

 (لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 176): ندا موحدی پور، عضو شورای مدیریت خانه کتابدار کودک و نوجوان: اول می خواستم یک راست بروم سر اصل مساله ای که می خواستم مطرح کنم. بعد از نوشتن یک پاراگراف حس کردم چگونگی ایجادشدن این مساله خود روایتی است که نه تنها به شنونده که به من نویسنده هم نگاهی دوباره می دهد تا دریابم چرا به بیان چنین مساله ای می پردازم. گاهی وقت ها روند شکل گیری یک مساله، اصل ماجرایی می شود که می خواهی به آن بپردازی.

در روزهایی که درگیر پژوهشی درباره سازمان های غیر دولتی بودم و بررسی روند شکل گیری و اداره ی این نهادها آرام و قرار از من گرفته بود به کتابی از محمد یونس برنده جایزه صلح نوبل سال 2006 برخوردم. مرور این کتاب و مقالات گوناگون درباره چگونگی و چرایی شکل گیری سازمان های غیر دولتی ذهن مرا درگیر موضوع عجیب تری کرد و سبب شد تا سفری به هند داشته باشم و از نزدیک تعدادی از نهاد های غیردولتی را ببینم و با آنها گفت و گو کنم. 

در اولین نگاه مهمترین نکته ای که جلب توجه می کرد شیوه های یکسان اداره و کسب درآمدشان بود ! محصولات و خدمات یکسان. آموزش های یکسان برای کسب مهارت های یکسان.

شرکت در برخی دوره های داخلی و خارجی سازمان ملل، درگیر شدن با پروژه های تعریف شده از سوی آن که اسناد و مدارک یکسان با اسلوب فکری یکسانی را طلب می کرد و مرور برخی جایزه های بین المللی مانند آساهی، بیشتر مشاهده مرا تقویت کرد.

 اینکه قاعده کیفی مشخص و متعینی از سوی این سازمان های بین المللی، مبنای هدایت سازمان ها قرار می گیرد. شیوه مشخصی از فکر کردن و مستند سازی را در همه جای جهان رواج می دهد. در این پروژه یکسان سازی، من در مقام کارمند سازمان و نماینده های آن که باید برای پیش برد اهداف سازمان همین روش ها را پی بگیرم. در مقام سازمان های حمایت شونده هم که تکلیف روشن است باید برای دریافت حمایت ها یا ارتباطات قوی برقرار کنم یا دقیقا به همان شیوه فکر کنم و به همان شیوه پروژه طراحی کنم. بنابراین به زنجیره وسیعی از طرح ها و پروژه های یکسان در جهان می رسیم، که عده ای با کارایی بالا در این پروژه ها مشغول به کار هستند.

این پروژه ها حتما تاثیرات گسترده ای دارند.

سه سالی هست که دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و کتابخوانی وزارت ارشاد با درایت جناب آقای علی اصغر سیدآبادی، طرح هایی را برای ترویج کتابخوانی در کشور راه اندازی کرده است. جشنواره تقدیر از مروجان کتابخوانی – چه فرد باشید و چه نهاد -  روستای دوستدار کتاب و انتخاب شهری به عنوان پایتخت کتاب در کشور. طرح راه اندازی باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان، طرحی برخواسته از دل چشم اندازهای پایتخت کتاب و ایده های دست اندرکاران دفتر مطالعات است. 15 شهر داوطلب شدند میزبان برگزاری کارگاه ها باشند و معلمان، مربیان، کتابداران، ناشران، کتابفروشان و سایر علاقمندان شهرشان به تشکیل باشگاه ها را حمایت کنند.

از این زمان بود که دوستان نویسنده، پژوهشگر و مروج کتابخوانی با هماهنگی این دفتر عازم شهرها شدند. تا با این داوطلبان گفت و شنودهایی داشته باشند. گفت و گوها و بحث هایی درباره خواندن، خواندن های فردی و جمعی، موانع و راهکارهای خواندن، چرا ترویج خواندن، باشگاه کتابخوانی چیست و...

شرکت کنندگان با سوابق و تجربه های مختلفی هستند. تفاوت سطح محسوس مابین شرکت کنندگان یک شهر، دخیل بودن عوامل پیچیده ی بسیاری را نشان می دهد. از آن جمله می توان دسترسی به شبکه های مجازی و البته توزیع نه چندان مناسب اطلاعات، انگیزه های پرقدرت درونی و شخصی، میزان فعال بودن هم زمان انواع موسسات دولتی و غیر دولتی در نتیجه چند قطبی شدن تاثیرات اجتماعی و فعال بودن هم زمان نقش های موثر در این پدیده اجتماعی را نام برد. مسلما تهیه لیستی از این عوامل و بررسی عمیق تر هر کدام از موارد می تواند در طراحی پروژه های آینده اثرگذار باشد، اما مساله اصلی این نوشته را با پرسشی پیش می برم. فرای دانستن اینکه دانش حوزه ای مشخص، لازم است با روش و فرآیند صحیح آموزش داده شود، فضای خلق تجربه های ناب، چگونه و در کجا ایجاد می شود ؟! چگونه این فضا حفظ می شود ؟! چگونه بارور می شود ؟! بارها و بارها دیده ایم فرای دانستن های بسیار، ایده هایی ناب در تقاطع زمان-مکان خلق شده اند، پس در تعریف پروژه های این چنینی چگونه در عین حفظ بکر بودن تجربه هایشان، باید انتقال دانستگی هم رخ بدهد ؟! اساسا چقدر به این موضوع توجه می شود ؟!

طرحی تعریف می شود به جاهایی از سرزمین مان یا جهان سرک می کشیم، آموزش هایی می دهیم و برمی گردیم. جنس این آموزش ها چیست ؟ انتقال صرفا دانشی نو یا جرقه و انگیزه ای برای آغاز مسیری جدید ؟ معیارهای پایش ما برای پایداری پروژه ها چیست ؟ اینکه دانشی به درستی انتقال یافته است یا اینکه آیا آغازی صورت گرفته است ؟ و اگر آغازی صورت گرفته چگونه مسیری است مسیری تکراریِ مسیر آموخته شده یا چیزی فرای آن ؟!

دوباره با خود تکرار می کنم آیا توانستم در این طرح به انگیزه درونی فردی یا جرقه ای برای حرکتی کمک کرده باشم ؟! و برای پاسخ دادن به این پرسش فردی، باید به چارچوب طرح، در ایجاد امکان هایی برای حرکت های بعدی، اندیشید. چقدر از پروژه های فرهنگی و اجتماعی که طراحی می کنیم امکان های بروز را تقویت می کند؟! امکان هایی که ما برای آن ها برنامه ریزی نکرده ایم. "دقیقا همان هایی که برنامه ریزی نکرده ایم."

الگوی سازمان های جهانی و جایزه ها ما را ترغیب می کنند به تکرار الگو، همان ساختار، همان نتیجه و یکسانی و انبوهی پروژه ها !

برای نجات از انبوهی پروژه های امروز و تشابه آن ها، به نوآوری تکیه می کنیم. اما فراموش نکنیم ماهیت واژه نوآوری در همین بستر یکسان سازی، می شود شتاب تکرار طرح ها در مقیاس جهانی و صرفا بلعیده شدن مفاهیم !

طرح باشگاه های کتابخوانی با امید و شوق ساختن فضایی کمتر دستکاری شده توسط متخصصان، شروع شده است. همین خواستن شروع خوبی می تواند باشد. طرح باشگاه ها را دارای زوایای تقریبا باز و پویا می توان دانست تا کمک کند چارچوب تعریف چنین پروژه هایی اساسا بر بستر گوناگونی و عدم قطعیت نتایج و روند حرکتی آن ها قرار بگیرد.