نشست «بحران محتوا» برگزار شد

به گزارش لیزنا، در ابتدای این نشست، داریوش مطلبی، به عنوان مجری این نشست، گفت: یکی از موضوعاتی که اخیر در جامعه ما مطرح می شود این است که بسیاری از افراد جامعه ما، به خصوص نسل جوان، کمتر به دنبال مباحث جدی هستند و بیشتر به دنبال مباحث عامه‌پسند می‌روند. آیا این موضوع ناشی از وجود بحران در حوزه تولیدات مکتوب ما است یا موضوعی است که باید بر اساس آمار و کارهای پژوهشی به آن  جواب داد؟

در ادامه، مجید غلامی جلیسه به آمار وضعیت انتشار کتاب در سال 1394 اشاره کرد و گفت: در سال گذشته، قریب به هشتاد هزار عنوان کتاب منتشر شد که به لحاظ تعداد عناوین با رشد 9 درصدی نسبت به سال گذشته رو به رو بودیم. این آمار نشان می دهد که ما طی یک دهه اخیر، رشدی تصاعدی در تعداد عناوین کتاب های منتشر شده  داشتیم.  

جلیسه افزود: به عبارتی وضعیت محتوای آثار تولید شده ما در مقایسه با حجم کتاب‌های منتشر شده، جمعیت کشور، ارگان‌ها و نهادهای فعال در حوزه علم و نشر، نسبت بسیار ضعیفی است . به عنوان  نمونه ما در سال 1393، حدود 24 هزار عنوان کتاب چاپ اول داشتیم، که در غربال اولیه جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی از این تعداد تنها چیزی حدود دویست عنوان کتاب توانستند امتیاز بالای هفتاد را کسب کنند و وارد جایزه  کتاب سال شوند که این آمار بسیار هشدار دهنده است .

غلامی جلیسه به رصد جشنواره‌های مختلف حوزه کتاب در موسسه خانه کتاب اشاره کرد و گفت: در جشنواره‌های مختلف حوزه کتاب، مانند جایزه کتاب سال، غلبه آثار ترجمه بر آثار تألیفی بسیار مشهود است. با اینکه ما در بسیاری از علوم مانند فلسفه و غیره مدعی هستیم و حرف‌های بسیاری برای گفتن داریم، اما همواره شاهد پیشی گرفتن آثار ترجمه‌ از آثار تألیفی هستیم. حتی متأسفانه در حوزه‌هایی مانند فقه و اصول نیز شاهد تولید آثار ارزشمندی که به عنوان منبع در حوزه‌های علمیه مطرح شود، نبودیم.

در ادامه، احمد شاکری گفت: بررسی بحران در حوزه‌های مختلف نیازمند تفحص و اولویت‌بندی در مسائل پژوهشی است. مطرح کردن بحران در حوزه‌های مختلف اگر درست نباشد، تبعات نامناسبی برای آن حوزه خواهد داشت . من واژه محتوا را در فرهنگنامه‌های مختلف جستجو کردم و با چهار یا پنج معنی مختلف مواجه شدم. گاهی مراد ما از محتوا «مضمون» است، پس از این منظر، بحران محتوا یعنی یک اثر فاقد مضمون، دارای مضامین مختلف و یا دارای مضمون نادرست .

شاکری افزود: گاهی محتوا به معنای «مفاد» بکار می‌رود که از این دیدگاه، بحران محتوا به معنای نوعی ابهام و مجمل گویی در محتوا است. همچنین اگر معنای محتوا را «موضوع» فرض کنیم، نبود موضوع مشخص، تشتت در موضوعات و انتخاب موضوع اشتباه مدنظر ما است. اما آن معنایی که به منظور ما بسیار نزدیک است، به معنی «درون‌مایه» بکار می‌رود و از این منظر پیام و هدف نهایی اثر منظور نظر ما است .

وی با بیان اینکه معنای درست و منظور اصلی ما از محتوا، «درون‌مایه» یا هدف اصلی یک متن است، بیان کرد: با این تعریف،  من در حوزه محتوا، قائل به بحران نیستم. چرا که بحران در یک حوزه به آسیب و اضطرار جدی که اصل ساختار را تباه می‌کند، تعریف می‌شود. اگر چه ما در حوزه ادبیات داستانی با ضعف‌هایی روبه رو هستیم، اما مطلقاً با بحران مواجه نیستیم. مطرح کردن بحران محتوا در حوزه کتاب عنوانی اغراق شده است که تبعات بسیاری در پی خواهد داشت.

در ادامه این نشست، مصطفی رحماندوست با بیان اینکه در چهل سال اخیر رسم بر مصرف بدون مقدمه و بدون پیشینه دستاوردهای خارجی بود، گفت: نمی گویم که این دستاوردها خوب نیستند بلکه در کنار آنها ما هم باید تحقیق و بررسی هایی را انجام دهیم. ما سال ها دور خودمان دیوار کشیده ایم  و نمی توانیم با معیارهای خارجی و معیارهای کسانی که در حیطه هنر نیستید فعالیت های خودمان را انجام دهیم. ما دچار بحران محتوا هستیم.

وی ادامه داد: در نمایشگاه کتاب، حدود دویست عنوان کتاب خریدم و هنگام فیش برداری متوجه شدم که محتوای این کتاب ها مانند هم هستند و حرف جدیدی برای گفتن ندارند که این موضوع بحرانی جدی را ایجاد می کند.

این نویسنده کودک و نوجوان اظهار کرد: ما در ادبیات کودکان دچار بحران کمیت هستیم چرا که تعداد کتاب ها بسیار زیاد است.  بحران تکنیک، شناخت مخاطب و رساندن پیام به مخاطب نیز به این بحران ها اضافه می شود.

در ادامه ، مطلبی به بحران کتاب سازی اشاره کرد و گفت: آیا می توانیم کتاب سازی را بحران محتوا بدانیم؟ بحران محتوا صرفا در کتاب مشاهده نمی شود بلکه رسانه هایی مانند روزنامه ها، مجله و شبکه های اجتماعی نیز دچار این بحران ها هستند. به طوری که استقبالی که از حوزه های غیر جدی می شود از حوزه های جدی بیشتر است. آیا این امور را می توان بحران محتوا بدانیم یا خیر؟

در ادامه جلیسه با طرح این سوال که آیا ما در ایران کتاب خوب داریم یا خیر، گفت: کتاب های خوب در ایران زیاد است. اما باید بدانیم که بحران محتوا موضوعی نسبی است. به طوری که وضعیت کتاب در بعضی از حوزه ها مانند داستان، شعر و...خوب است و شاهد اتفاقات خوبی در این حوزه ها هستیم که مورد استقبال هم قرار می گیرد.

وی با بیان اینکه حجم آثار ترجمه در حوزه کودک بسیار بالا است، گفت: اقبال عمومی به سمت آثار ترجمه شده بسیار بالا است و بر آثار تالیفی غلبه دارد. حتی ناشران ما برای انتشار آثار ترجمه نسبت به آثار تالیفی و داخلی رغبت بیشتری از خود نشان می دهند. شاید به این علت که مطالبه خرید آثار ترجمه شده بسیار بالا است و  نویسندگان خارجی در آثار خود بسیار خلاقانه عمل می کنند این مجموعه عوامل به ترغیب ناشر برای انتشار آثار ترجمه شده کمک می کند.

مدیر عامل خانه کتاب با ابراز تاسف از اینکه در فضای مجازی نیز با بحران رو به رو هستیم، گفت: با برنامه ریزی های درست می توانیم وضعیت بهتری برای کتاب در ایران شاهد باشیم. در حوزه های روش تحقیق، پزشکی و... بیشتر آثار ترجمه شده مبنای کار ما قرار می گیرد و متد های غربی را به کار می گیریم.

وی به طرح « عیدانه کتاب» اشاره کرد و گفت: این طرح در کل کشور اجرا شد. پنج کتاب پرفروش در این طرح را کتاب های ترجمه شده از آن خود کردند. این اتفاق زنگ خطر است و ما نتوانستیم نبض بازار ادبیات معاصر را به دست بگیریم. این نتوانستن یک سابقه دارد. ما در حوزه  فلسفه، فیزیک، شیمی، شعر و... یک فرهنگ هزار ساله داریم و خود را مدعی می دانیم. اما در این حوزه ها بیشتر مصرف کننده هستیم نه تولید کننده. این بحران در توزیع، محتوا، خلاقیت و... نیز وجود دارد.

مدیر عامل خانه کتاب عنوان کرد: اگر نگاهی به وضعیت صدور علم داشته باشم باید ببینیم چند درصد از آثار تولید شده در ایران، شانس حضور در جایگاه های بین المللی را دارند. با نگاهی به وضعیت آموزش در ایران در سطوح مختلف می توانیم ببینیم که دانش آموزان و دانشجویان به چه میزان به صورت اصولی و حرفه ای خواندن را یاد می گیرند. پایان نامه های فراوانی که در سطح دانشگاهی تولید می شوند چند درصد به معنای واقعی پایان نامه است؟ با چالش بزرگی در این زمینه رو به رو هستیم چرا که نتایج این پایان نامه ها به کتاب تبدیل و وارد بازار می شوند.

جلیسه ادامه داد: ما سال گذشته 80 هزار کتاب تولید کرده ایم. در مقایسه با این آمار، حجم آثاری که توجه ما را به خرید و خواندن ترغیب می کند چقدر است. این مقایسه را می توانید در این نمایشگاه انجام دهید. تعداد کتاب هایی که ما را به خریدن تشویق کند به مراتب کمتر شده است. هر چند این امر نسبی است چرا که ممکن است در حوزه خانواده، عمومی و آشپزی وضعیتی خوبی داشته باشیم اما در حوزه پزشکی، فلسفه، تاریخ و... وضعیت خوبی نداریم.

در ادامه، رحماندوست با بیان اینکه عنوان« بحران محتوا» شاید عنوان درستی نباشد، گفت: بحران مطالعه، مساله توزیع، غلبه ترجمه بر تالیف، کمبود خواننده و... این اصول فقط بحران محتوا نیستند. در این بازار مسلما بحران تولید، توزیع، مخاطب و.. داریم و بخشی هم به بحران محتوا اختصاص پیدا می کند. در این زمینه توانستیم عقب ماندگی تکنیکی را جبران کنیم. کتاب سازی وجود دارد اما من نویسنده نمی توانم جلوی آن را بگیرم. جایی برای کنترل این بحران وجود ندارد.

این نویسنده کودک ونوجوان با بیان اینکه در شعر کودک، بحران زبان داریم، گفت:  زبان فارسی آسیب شدید می بیند و جایی برای کنترل آن وجود ندارد.

در ادامه، شاکری با بیان اینکه بحران محتوا مقوله  ای است که باید آن را هندسه معرفتی ببینیم، گفت: درباره بحران محتوا باید در محدوه ای که برای آن در نظر گرفته شده، صحبت کرد. وقتی از بحران محتوا یاد می شود از بحران سیاستگذاری، تبلیغ، نشر و.. صحبت به میان می آید چرا که مانند موجودی است که اجزای آن ارگانیک است. در کشور ما در حوزه ادبیات هیج تئوری پردازی نداریم. گستره این بحث بسیار گسترده است. شاید ما کتاب های تالیفی خوبی داشته باشیم اما به دلایل مختلفی از آنها اقبال نشود.

این نویسنده افزود: من استدعا می کنم حوزه ادبیات و هنر را از هم جدا کنیم. در حوزه علمی، بحث ابطال پذیری مطرح می شود اما در بحث ادبیات این موضوع صدق نمی کند. یک اثر هنری هر چه قدر کهنه تر باشد  با ارزش تر است چرا که رمان و ادبیات ابطال پذیر نیستند. موضوع ادبیات در حوزه کودک و نوجوان  و بزرگسال،  زندگی است. مراد من از محتوا، درون مایه است.

در ادامه، رحماندوست اظهار کرد: ما در زمینه پژوهش مشکل داریم که رفع آن، مقدمه رفع بحران محتوا است. شاید ما برای پیش گیری از بحران لازم باشد که یک سامانی برای به سامان کردن حوزه های چاپ کتاب در نظر بگیریم تا از کتاب سازی کردن و کپی برداری جلوگیری کنیم.

در ادامه، جلیسه گفت: رفع بحران و زنگ خطر کار ساده ای نیست و عوامل مختلفی برای رفع این بحران ها لازم است. آموزش ما در سطح مدارس و دانشگاه ها آموزش به سامانی نیست. نامناسب بودن وضعیت معیشتی نویسندگان، چاپ و توزیع و...دست به دست هم می دهند تا محتوا خوب نباشد و نتیجه آن، تولید کتاب های زرد است. اما زمانی نویسندگانی پیدا می شوند که انگیزه نوشتن دارند اما ناشر برای کار او ارزش قائل نیست.  برای رفع این مشکلات باید فکرهای زیادی کرد. امیدوارم در سطح کلان به این فکر باشند که این وضعیت نابسامان را به سامان کنند.

در پایان این نشست، شاکری به آسیب های محتوایی و فرمی اشاره کرد و گفت: در حوزه محتوایی، خلا تجربه در محتوا، تغییر سبک زندگی، خود باختگی فکری، عدم آشنایی با مبانی معرفتی و.. رو به رو هستیم و در حوزه فرمی با آسیب هایی مانند خودباختگی علمی، ضعف جریان پژوهی، خودباختگی فکری، عدم آشنایی با مبانی فکری و فلسفی و.. رو به رو هستیم.