دکتر مهراد، ویژه مردی از تبار نظم، قانون و تخصص: آیا جایگزین مناسبی برای وی وجود دارد؟

لیزنا، دکتر رحمت الله فتاحی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و دکتر عبدالحسین فرج پهلو، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز: در هفته گذشته و به دنبال شنیدن خبر استعفای دکتر مهراد، دیدگاهها و واکنش های فراوانی در فضای مجازی مطرح شد که نشان دهنده اهمیت این اقدام دکتر مهراد برای جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران بود.

بدون اشاره به دلایل کلی که برای این استعفاء ارائه شد می توان به یکی از مهمترین جنبه های این رخداد توجه کرد و آن را مورد واکاوی قرار داد. آیا جایگزین مناسبی برای شخصی مانند دکتر مهراد وجود دارد و یا خواهد داشت؟

برای پاسخ به این پرسش، نخست باید به واکاوی برخی ویژگیهای شخصیتی، حرفه ای و مدیریتی ایشان پرداخت تا بتوان ارزیابی درستی از پاسخ احتمالی به دست داد.

در واکنشهای مطرح شده در چند روز گذشته نسبت به استعفای دکتر مهراد، برخی ویژگی های دکتر مهراد را می­توان از میان نظرات مشترک افراد و از زبان خود آنها (اعضای هیئت علمی، کتابداران شاغل، و دانشجویان) شناسایی کرد. برخی از این ویژگی ها این گونه بیان شده است:

"آقای دکتر جعفر مهراد از جمله اعضای جامعه حرفه ای کتابداری و اطلاع رسانی  به شمار می رود که خدمات شایسته و اثربخش ایشان در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی در طول بیش از سه دهه مایه مباهات  است." (لیزنا)

"بدون تردید، دکتر مهراد یک پدیده استثنایی در حرفه کتابداری و اطلاع رسانی (علم اطلاعات و دانش شناسی) در ایران به شمار می رود. ویژگیهایی که وی را استثنایی کرده است بسیار است: خوش فکری، خلاقیت، آینده نگری، تعامل گسترده با اهل حرفه و فراسوی آن با مدیران ارشد کشور، مسئولیت پذیری و جدیت در کار، باور به تخصص، خستگی ناپذیری و ..."(لیزنا)

و ... برخی نمونه های دیگر که حتما خوانده اید.

برپایه آنچه از شواهد بر می­ آید و با توجه اثربخشی مشهودی که دکتر مهراد در سطح ملی و منطقه ای داشته است، در مجموع، مهمترین ویژگی وی را می­توان «استثنایی بودن» وی عنوان کرد. و درست همین نکته است که، چنانچه بخواهیم در باره جایگزینی برای دکتر مهراد بیندیشیم خود را نشان می­دهد و نیاز به واکاوی بیشتر دارد. دکتر مهراد با داشتن و نمایاندن بسیاری از ویژگیهای خود در زمینه های گوناگون حرفه ای، علمی، آموزشی و مدیریتی، نشان داده است که فردی استثنایی است و به سختی می­توان فرد دیگری یافت که در جایگاه وی قرار گیرد. یکی از یافته های پایان نامه دکترای فرشید دانش نیزنشان داد که دکتر مهراد به لحاظ شاخصهای «اثربخشی حرفه ای»، در سطح ملی و در حرفه کتابداری و اطلاع رسانی ایران در جایگاه نخست قرار گرفته است. شواهد این جایگاه را می توان در فعالیتهای وی در زمینه های زیر دنبال کرد:

-        یکی از مهمترین اقدامهای وی تاسیس مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری است که بسرعت به یک مرکز مطرح در سطح کشورهای منطقه تبدیل شد و موقعیت ایران را در این زمینه تقویت کرد،

-        راه اندازی تدریجی اما محکم پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نیز از اقدامهای مهم دکتر مهراد در سطح بین المللی است که اکنون به یک مرکز علم سنجی بزرگ بین المللی تبدیل شده است،

-        عضویت در کمیته های گوناگون در سطح ملی و منطقه ای (به ویژه در  کشورهای منطقه و کشورهای اسلامی) به خاطر مسئولیت وی درپایگاه استنادی علوم جهان اسلام، کمیسیون ملی اطلاع رسانی، کمیته ارتقای رسته های آموزشی و فرهنگی دانشگاه شیراز، هیئت امنای انجمن کتابخانه های عمومی استان فارس، هیئت ممیزه دانشگاه شیراز،  ....

-        ریاست کمیته برنامه ریزی علمی اطلاعات و دانش شناسی در دفتر گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (از 1386 تا کنون)، بازنگری در برنامه های درسی دوره های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا، و تصویب 9 گرایش تخصصی جدید برای مقطع ارشد و 2 گرایش تخصصی برای مقطع دکترا،

-        عضویت در شورای گستری آموزش عالی کشور (وزارت علوم)،

-        راه اندازی دوره های کاردانی و کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی در دانشگاه شیراز،

-        راه اندازی کتابخانه بزرگ میرزای شیرازی در دانشگاه شیراز و توسعه آن،

-        راه اندازی مجله انگلیسی زبان و بین المللی علوم و مدیریت اطلاع رسانی، و عضویت در هیئت تحریریه برخی از مجله های علمی-پژوهشی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی،

-        داوری تعداد قابل توجهی از پایان نامه های دکترا و ارشد در دانشگاههای مختلف کشور،

-        پدیدآورنده و یا مترجم تعداد زیادی از کتابها و مقاله های علمی،

-        و ده ها فعالیت و مسئولیت دیگر....

همه این فعالیتها و مسئولیتها نشان دهنده آنست که وی تعامل بسیار خوبی را سازمانهای گوناگون و مدیران این سازمانها در سطح کلان دارد. ار سوی دیگر، عضویت وی در بسیاری از کمیته ها و هیئت ها بیانگر نیاز سازمانها و نهادهای مختلف به تخصص و دانش وی می باشد. آشکار است که انجام برخی از این اقدامها با دشواریها و رنجهای فراوان همراه بوده است، چیزی که تنها برخی افراد تاب تحمل آن را دارند.

خستگی ناپذیری دکتر مهراد را در کمتر کسی می توان دید. انجام هم زمان فعالیتهای گوناگون نه تنها به تمرکز و مدیریت قوی زمان نیاز دارد، بلکه صرف زمان بسیار زیادی را نیز می طلبد که بازهم بسیاری از افراد از آن دوری می کنند. بارها شاهد آن بوده ایم که گاه او ناچار بود در یک هفته چندین پرواز از شیراز به تهران، از تهران به سایر شهرها و حتی خارج از کشور را انجام دهد. به یاد داریم که او به دلیل از دست دادن پرواز تهران-مشهد، از آمدن به مشهد برای امر مهمی چون داوری پایان نامه دکترای یکی از دانشجویان منصرف نشد بلکه خود را با اتومبیل کرایه و شبانه به مشهد رساند تا در ساعت مقرر (8 صبح) در جلشه دفاع حاضر باشد. حتی بخشی از طول راه را خود رانندگی کرد تا به راننده آن اتومبیل کمک کرده باشد. این رخداد ظاهرا کوچک نشان دهنده چیزی جز مسئولیت پذیری و بامعرفت بودن نیست. این نمونه ها را تنها می توان ایثار زندگی، وقت و انرژی در راه حرفه و توسعه کشور دانست.

یکی از ویژگیهای بارز یک مدیر موفق، پیگیری برنامه ها و اقدامهایی است که مدیر در دستور کار خود دارد. از این جنبه نیز و با توجه به گونه گونی فعالیتها و مسئولیتهای دکتر مهراد، باید او را یک استثناء دانست.

خلاقیت ها و تلاش دکتر مهراد برای توسعه فعالیتهای مرکزی که حدود 25 سال پیش در بدو شروع واحد کوچکی بود که با امکانات بسیار محدودی با نام مرکز منطقه ای در شیراز شکل گرفت، انسان را به یاد فردریک کیلگور[1]، بنیانگذار او سی ال سی (OCLC) در آمریکا می اندازد. او نیز مدیری خلاق و آینده نگر بود. کیلگور با این ویژگی ها توانست مرکزی را که ابتدا در سطح یک شهر (دوبلین) و به عنوان یک مرکز کتابشناختی راه اندازی کرده بود، گسترش دهد تا بعد ایالت اوهایو، سپس آمریکا و در نهایت کل جهان را تحت پوشش خدمات خود قرار دهد. او پایه گذار و طراح خدمات بسیاری (از جمله WorldCat, FirstSearch, Fiction Finder و ...) بود که امروز شاهدیم در او سی ال سی و برای کل جهان عرضه می شود. نگاهی به گوناگونی پایگاهها و خدمات هر دو مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام می تواند ادعای شباهت میان مهراد و کیلگور را اثبات بنماید.

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که مدیر کامل، همچون انسان کامل، کمتر یافت می شود. دکتر مهراد هم ممکن است کامل نباشد اما از دیدگاه کلی، او فراتر از یک مدیر معمولی و وظیفه گراست؛ به ویژه هنگامی که خصایل انسانی و روابط بین فردی وی را با دوستان و اطرافیانش زیر ذره بین بگذاریم. شاید به دلیل شخصی بودن این ابعاد، باز کردن این خصایل چندان صحیح نباشد ولی بی تردید نزدیکان وی می توانند مثالهای متعددی از این خصوصیات شخصی وی بر شمارند.

اکنون با این ویژگیهای استثنایی، و با همه توانمندیها و اثربخشی های دکتر مهراد، این سؤال مطرح می­شود که آیا می­توان انتظار داشت در شرایط کنونی و در آینده ای نزدیک، جایگزین مناسبی برای وی وجود داشته باشد؟ و آیا می­توانیم به این زودی ها شاهد ظهور مدیر دیگری همچون دکتر مهراد باشیم که بتواند بر جایگاه وی تکیه زند؟ آرزوی هر حرفه مندی همین است، یعنی: وجود مدیرانی که راه و روش دکتر مهراد را برای ارتقای جایگاه حرفه ادامه دهند.

هرچند به نظر می رسد به این زودی ها نتوان جایگزینی برای دکتر مهراد یافت اما زندگی حرفه ای، پویایی و مسئولیت پذیری وی می تواند برای همه ما بویژه نسل جوان الگو باشد.

فتاحی، رحمت الله؛ فرج پهلو، عبدالحسین. «دکتر مهراد، ویژه مردی از تبار نظم، قانون و تخصص: آیا جایگزین مناسبی برای وی وجود دارد؟». سخن هفته لیزنا، شماره 214. 1 دی 1393.