به گزارش لیزنا، این میزگرد از ساعت 10 تا 12:30 در فضایی کاملاً صمیمانه و با استقبال خوبی از سوی مخاطبان با حضور صدیقه سعلبی فر دانشجوی دکترای روانشناسی سلامت در دانشگاه علوم پزشکی ایران، دکتر علیرضا نوروزی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، علی عظیمی دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه فردوسی مشهد، سیامک محبوب دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه خوارزمی و سهیلا خوئینی فارغ التحصیل کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران برگزار شد.
در ابتدای جلسه، دکتر علیرضا نوروزی ضمن خوشآمدگویی به حضار برای شرکت در «نخستین میزگرد تخصصی کتابخانه و کتاب‌درمانی»، بر تداوم چنین میزگردهایی در حوزه کتاب‌درمانی تأکید کرد. از نظر وی حوزه کتاب‌درمانی در ایران مغفول مانده است و برگزاری نشستها و میزگردهایی توسط متخصصان می‌تواند به غنای این حوزه و ایجاد بستری مناسب برای رشد کتاب‌درمانی و کتابخوانی در ایران بیانجامد.
علی عظیمی در ادامه ضمن اهدای یک نسخه از کتاب ارزشمند «مبانی، نظریه ها و کاربرد کتاب درمانی» که به قلم ایشان و دکتر نصرت ریاحی نیا تألیف شده است، به معرفی کتاب مذکور پرداختن و پیشینه ای مختصر و مفید در خصوص کتاب‌درمانی بیان کرد و در ادامه مهمترین کارکردهای کتاب‌درمانی را در چهار شاخه سرگرمی، آموزش، درمان و شناسایی قلمداد کرد و افزود: کتاب‌درمانی به منظور سرگرمی، نخستین و ساده ترین کارکرد و هدف کتاب‌درمانی است که ضمن دوری جستن از تنهایی و پرکردن اوقات فراغت شخص می‌تواند منشأ سلامت و بهداشت روانی فرد باشد.
در ادامه صدیقه سعلبی فر، دانشجوی دکترای روانشناسی سلامت در دانشگاه علوم پزشکی ایران، ضمن ابراز خوشحالی درباره حضور در چنین میزگردی، دغدغه اصلی خود را کتاب نخواندن مردم دانست و اینکه چرا نیاز به مطالعه در مردم احساس نمیشود؛ او تأکید کرد کتاب خواندن می‌تواند تأثیر مثبتی در داشتن شخصیت سالم و رو به رشد افراد داشته باشد.
کتاب‌درمانی یک روش برای پیشگیری از بروز مشکلات در افراد جامعه
سعلبی فر در ادامه به عنوان کارشناس بخش کتاب‌درمانی کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی ایران به بیان تجربیات موفق خود در خصوص اجرای کتاب‌درمانی بر افراد خبر داد و گفت: با توجه به هزینههای بالای درمان و کمبود متخصصان مشاوره و روانشناسی میتوان از کتاب‌درمانی به عنوان یک روش برای پیشگیری از بروز مشکلات در افراد جامعه استفاده کرد تا هم میزان عادت به مطالعه در کشورمان افزایش یابد و هم به داشتن جامعه شاد و سالم کمک کرد.
وی همچنین تأکید کرد: نمیتوان برای هر کسی کتاب‌درمانی را تجویز کرد، برای اجرای کتاب‌درمانی روی فردی خاص ابتدا باید علاقه به کتابخوانی در فرد وجود داشته باشد و همچنین اینکه فرد مورد نظر از هوش لازم برای پذیرفتن چنین درمانی برخوردار باشد، چرا که در غیر این صورت اجرای کتاب‌درمانی نمی‌تواند نتیجه مثبتی داشته باشد.
در ادامه سیامک محبوب با اشاره به نامگذاری سال خواندن در نهاد کتابخانه های عمومی کشور، اظهار کرد: هر آنچه به نهاد کمک کند تا خدمات بهتر و با کیفیت‌تری به اعضاء و ساکنان شعاع خدماتی کتابخانه ها ارائه کند، از آن حمایت خواهد شد از جمله تبیین درست کتاب‌درمانی.
وی گفت: یکی از مفروضات کتاب‌درمانی این است که استفاده از کتاب و مواد خواندنی می‌تواند به حل مشکلات روحی، روانی و جسمی کمک کند. پذیریش این فرض مترادف پذیرش این موضوع است که کتاب و مواد خواندنی می‌تواند باعث ایجاد این مشکلات نیز شود. این نوع نگرش به کتاب، ریشه در کژکاردهای استعارۀ کهنِ خواندن به مثابه خوردن دارد که کتابدار را در جایگاه درمانگر یا داروساز قرار می‌دهد.
او در ادامه پیش فرض دوم کتاب‌درمانی را اثر مشترک یک کتاب بر مجموعه‌ای از خوانندگان دانست و توضیح داد: هر خواننده‌ای جهان منحصر به فرد خود را دارد. به این دلیل است که هر خوانش اثری منحصر به فرد است. پذیرش اثر یکسان، در تقابل با چنین دیدگاهی قرار داد. پیشفرض سوم این است که کتاب اثر درمانی دارد. آیا این کتاب است که اثر درمانی دارد یا خواندن، یا متن؟ مثلاً خواندن یک متن از روزنامه یا وبلاگ نمی‌تواند همان اثر درمانی را داشته باشد که خواندن کتاب؛ یا حتی فراتر از این با توجه به اینکه اکثر متون استفاده شده در کتاب‌درمانی داستان هستند، داستان را می‌توانیم عنصر اساسی درمان بدانیم و یا آگاهی منتج از داستان را. در صورت انتخاب هر یک، نام کتاب‌درمانی نیز متناسب با آن می‌تواند به خواندن‌درمانی، متن‌درمانی، آگاهی درمانی یا هر چیز دیگری تبدیل شود.
وی گفت: نکته دیگری که در مورد کتاب‌درمانی جدی است، موضوع تشخیص است. در هیچ از مقالههای نوشته شده در این زمینه، هیچ روشی برای تشخیص بیان نشده است. هر حوزه دانشی برای اینکه بتواند خود را تثبیت کند باید توانایی نامگذاری را داشته باشد. توانایی تشخیص، توانایی نامگذاری به پدیده‌های مختلف و ارائه پاسخ به آنهاست. کتاب‌درمانی چون در تشخیص خود را وابسته به روانشناسی می‌بیند؛ بنابراین خود را در آن قلمرو و نه قلمروی جدید و منحصر به فرد تعریف می‌کند. در نهایت، کتاب‌درمانی برای اینکه بتواند به عنوان یک حوزه دانشی خود را تثبیت کند، به جای اینکه داعیه خود را به درمان هر چیزی قرار دهد، باید معین کند که چه چیزی را می‌تواند درمان کند و چه چیزی را نمی‌تواند.
علی عظیمی دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه فردوسی مشهد، درباره «تساوی پذیرش بیماری زا بودن کتاب‌درمانی به فرض درمانبخش بودن آن» صحبت کرد و گفت: اول اینکه این نوع دید که بیشتر یاداور منطق دودویی (سیاه یا سفید) ارسطویی است امروزه در عرصه حداقل درمانی پذیرفته نیست؛ چرا که برخی از داروها در کنار آثار درمانی که دارند عوارض جانبی (side effect) متعددی هم دارند که گاهی متخصصان مجبورند هنگامی که این داروها را تجویز میکنند داروهای دیگری هم در کنار آنها برای کنترل عوارض جانبی آنها بدهند. اما در این حال به سبب نداشتن جایگزین این داروهای بعضاً خطرناک همچنان تجویز میشوند.
نکته دیگر این است که این نوع مطلق نگری هم جایی در عرصه درمان ندارد و اگر شما از متخصصان این حوزه بپرسید کمتر خواهید شنید که از دارویی صحبت شود که درمان مطلق برای بیماری خاصی باشد و حتی اگر منهای جنبه های تبلیغاتی این امر هم عنوان شود منوط به شرایط خاص تجویز و استعمال دارو، فالوآپ درمان و نظارتهای بعدی دارد و نباید شرایط غیرقابل پیش بینی هم فراموش شود. بنابراین درمان همیشه نسبی است و امروزه در این عرصه منطق دو دوویی: یا تأثیر دارد یا مضر است، پاسخگو نیست. نکته دیگر نسبی بودن خود علم است، چه بسا درمانی در زمانی اثربخش تلقی میشود؛ اما در زمان دیگر این اثربخشی تأیید نمیشود و روند درمانی دیگری جایگزین میشود.
نکته ای که قابل تسری به کتاب‌درمانی به عنوان یک روش درمان مستقیم یا مکمل هست هم فارغ از شرایط پیشگفته نیست، اما باید دید چرا میتوان از کتاب برای درمان استفاده کرد، چه تأثیراتی می‌تواند داشته باشد و ویژگیهای خاص آن که ممکن است بر سایر روشهای درمانی ترجیج داده شود کدام است. بدیهی است که اگر عوارضی هم برای استعمال آن در شرایط خاص متصور باشیم باید برای کنترل آن چاره اندیشی کرد.
وی ادامه داد: البته این استعاره که «خواندن به مثابه خوردن» هم جای تأمل بیشتر دارد؛ چرا که در کهن ما و همچنین فرهنگ اسلامی همیشه خواندن امری متعالی و خوردن از امور به اصطلاح شهوانی بوده و تلقی تساوی آن دو جای تشکیک دارد. لااقل در سرزمین ما بسیاری از دین باوران قرائت قرآن و ادعیه را درمانبخش میدانند و این البته خاص اسلام نیست و در ادیان دیگر هم به وفور مشاهده میشود.
وی در پاسخ به محبوب بیان کرد: در مورد تشکیکی که ذکر شد (اثرگذاری مشترک بر مجموعه‌ای از خوانندگان جای تردید دارد)، خوانندگان را به همان مطالبی که در مورد تشکیک اول شما ذکر شد ارجاع میدهم. مضافاً اینکه در این مورد تذکر شما بسیار مهم است و امروزه پیدایش «پزشکی فردی» و تأکید بر یگانه بودن ساختارهای ژنتیکی و سلولی هر فرد و بنابراین تأکید بر لزوم به کارگیری درمانهای اختصاصی برای هر فرد، تأکیدی است بر تذکری که شما عنوان کردید. با این حال، این نکته بیش از آنکه بر روند درمانی و یا ماده درمانی اشکال وارد کند تأکیدی است بر شناسایی بیماری و انتخاب مقدار و نوع درمان برای هر فرد.
همچنین عظیمی درباره اینکه آیا این خواندن است که تأثیر دارد یا متن یا کلمات؟ گفت: در اغلب موارد این متن است که جنبه درمانی دارد، چرا که این متن خالق دنیایی است که خواندنش یا برای فرد لذتبخش است، یا به شخص مطلبی را القاء می‌کند که آن القاء مهم است و یا اینکه به شخص چیزی را آموزش می‌دهد که آن آموزش برای وی درمانبخش است.
کتاب‌درمانی الزاماً به روانشناسی وابسته نیست
او در مورد رابطه کتاب‌درمانی و روانشناسی نیز بیان کرد: کتاب‌درمانی الزاماً به روانشناسی وابسته نیست چرا که زاییده علم روانشناسی هم نیست. اگر در روانشناسی از این فن استفاده میشود نشان از وابستگی این حوزه به روانشناسی نیست؛ چرا که تلقی ما از کتاب نباید محدود به فیزیک کتاب باشد و اطلاق عناوین متعدد به کتاب‌درمانی سودبخش نیست و لااقل در زمینه بازیابی متون مربوطه اشکال ایجاد می‌کند. اینکه آیا کتاب‌درمانی یک علم است یا یک فن و آیا باید برای زیستن نیاز به اثبات استقلال خود هست یا نه و آیا اصولاً چنین چیزی لازم است را میتوان انشاءالله در بحثهای آینده به آن پرداخت.
در ادامه دکتر علیرضا نوروزی ضمن بیان تجربیاتی که در خصوص کتاب‌درمانی داشت، به اجرای کتاب‌درمانی در دو شاخه کتاب‌درمانی به منظور پیشگیری و کتاب‌درمانی به منظور درمان در نهادهای فرهنگی اشاره کرد. وی همچنین به قدرت مفید بودن استفاده از کتابهای خودیار به منظور رفع مشکلات شخصی اشاره کرد و گفت: کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های عمومی کشور میتوانند با فراهمآوری مجموعه‌ای مناسب از کتابهای مناسب در خصوص رفع مشکلات و آسیبهای اجتماعی گام مهمی در اجرای کتاب‌درمانی در کشور داشته باشند.
پیشنهاد ایجاد کارگروه کتاب‌درمانی در انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران
نوروزی در ادامه به نمونه ای عملی از اجرای کتاب‌درمانی در کتابخانه عمومی پنسیلوانیا پیتسبورگ و نحوه خدماتدهی این کتابخانه پرداخت و گفت: میتوان از چنین طرحی به عنوان الگو برای اجرای کتاب‌درمانی در کتابخانه های عمومی استفاده کرد. سپس در ادامه پیشنهادهایی با عنوان ایجاد کارگروه کتاب‌درمانی در انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، اضافه شدن درسی دو واحدی با عنوان کتاب‌درمانی در سرفصل های رشته علم اطلاعات و دانششناسی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت مطرح کرد.
در ادامه سهیلا خوئینی ضمن ابراز خوشحالی در خصوص حضور در چنین جمعی، با تکیه پژوهشهای عملی موفقی که در حوزه کتاب‌درمانی انجام شده است به تأثیر مثبت کتاب خواندن در روح و روان افراد اشاره کرد و کتاب‌درمانی را مطالعه ای هدفمند دانست که می‌تواند منجر به تغییر مثبت در رفتار و بینش افراد شود.
وی بر انتخاب کتاب مناسب در خصوص اجرای فرآیند کتاب‌درمانی تأکید کردن و گفت: کتاب باید با توجه به شرایط خاص هر فرد پیشنهاد شود تا خواندن آن به نتیجه مثبت و کارآمدی بیانجامد.
او گفت: منظور از کتاب در کتاب‌درمانی، تنها قالب چاپی آن نیست چرا که امروزه کتاب در قالبهای متنوع چاپی، الکترونیکی و گویا عرضه میشود. بنابراین، آنچه در این میان اهمیت دارد، محتواست که در کتاب‌درمانی، کتابدرمانگر با توجه به شرایط فرد مورد نظر محتوای مناسب را در قالب مناسب و به همراه روش مناسب مانند کشیدن نقاشی، صحبت کردن در خصوص شخصیت داستان، قصه گویی و ... برای حل مشکل و مسئله فرد پیشنهاد و به کار میگیرد.
در ادامه ضمن تأکید بر میان رشته ای بودن حوزه کتاب‌درمانی بیان کرد: کتابداران به تنهایی نمیتوانند از عهده پیاده سازی و اجرای کتاب‌درمانی در کتابخانه ها و به ویژه در کتابخانه های عمومی کشور برآیند و اجرای کتاب‌درمانی فرآیند چند مرحله ای است که در هر مرحله باید از تخصص و مهارت متخصصان رشته های مختلف مانند روانشناسان، جامعه شناسان، مشاوران، معلمان، پزشکان، روانپزشکان و ... با توجه به نوع مخاطب پیش رو استفاده کرد.
وی بر این نکته تأکید کرد که متخصصان رشته های مرتبط در ابتدا باید دانش و مهارت این حوزه را به خوبی کسب کرده باشند. به عنوان مثال، کتابداران برای ورود به این حوزه، خود ابتدا باید کتابخوانان حرفه ای باشند و اشراف کامل بر مجموعه کتابهای کتابخانه و کتابهای موجود در بازار داشته باشند که در هنگام مواجه با نیاز و درخواست مخاطب خود بتوانند به درستی کتاب مناسب را به مراجعه کننده مناسب در زمان مناسب پیشنهاد کنند.
در ادامه صدیقه سعلبی‌فر به تشکیل جلساتی با متخصصان رشته های مرتبط دیگر مانند پزشکی، روانشناسی و ... برای همکاری در خصوص اجرای طرح کتاب‌درمانی، به ویژه استفاده از کتاب‌درمانی در حوزه بهداشت و سلامت تاکید کرد. وی اولین مرحله در کتاب‌درمانی را پیشگیری دانست و به نقشی که کتابخانه ها از جمله کتابخانه های عمومی کشور میتوانند در این مرحله به منظور داشتن جامعه ای سالم و شاد داشته باشند، اشاره کرد.
سعلبی‌فر در ادامه بیان کرد: هر کتابی مناسب خواننده مناسبی تألیف شده است و مخاطب خاص خود را دارد،که در کتاب‌درمانی سعی بر آن است که کتاب مناسب در اختیار خواننده مناسب قرار گیرد. وی همچنین پیشنهاد کرد: از کتاب‌درمانی در حوزه پیشگیری از بیماریها، سلامت، شاداب سازی، آموزش مهارتهای زندگی و ... استفاده شود و با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی همکاری شود.
در پایان جلسه حضار نیز وارد بحث شدند، و هر کدام از آنان تجربه هایی که از کتاب‌درمانی در کتابخانههای محل اشتغال خود داشتند و یا دلیل علاقه مندی خودشان به این حوزه را بیان کردند. خانم خانشی پیشنهاد کرد سازمانها و نهادهایی که در ارتباط با کتاب‌درمانی کار میکنند و یا به طور گسترده کار معرفی و شناسایی کتابهای خوب به تفکیک موضوعی انجام میدهند، شناسایی شوند؛ و همچنین دستچینی از بهترین کتابها برای مشکلات و مسائل خاص انتخاب شوند.
در نهایت، این جلسه با جمع بندی دکتر علیرضا نوروزی و علی عظیمی با تاکید برگزاری نشستها و میزگردهای دیگر با حضور دیگر متخصصان و صاحبنظران این حوزه در رشته علم اطلاعات و دانششناسی و در رشته های مرتبط دیگر مانند روانشناسی، مشاوره، جامعه شناسی، پزشکی و ... به منظور بازدهی مثبت این جلسات پایان یافت.