نقد کتاب‌های خوب یکی از رسالت‌های منتقدان است

به گزارش خبرنگار لیزنا، مؤسسه خانه کتاب با هدف ارتقای سطح کمی و کیفی نقد، سیزدهمین دوره جشنواره نقد کتاب را همزمان با هفته پژوهش در آذرماه برگزار کرد.

اختتامیه این همایش در محل سالن اجتماعات پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری و با حضور سید عباس صالحی، معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، برگذار شد و  از برگزیدگان بخش‌های مختلف این جشنواره تقدیر به عمل آمد.

در مراسم اختتامیه سیزدهمین دوره جشنواره نقد کتاب، سید عباس صالحی در سخنرانی خود به اختصار، چند نکته درباره سیزدهمین جشنواره نقد کتاب بیان کرد و گقت: در قالب و فرمت حوزه نقد اتفاق‌هایی افتاده است که می‌تواند مانند هر حوزه دیگر که در آن قالب‌ها به عنوان فرم‌های ابزاری تغییر می‌کند، فرصت‌هایی را برای حوزه نقد پدید آورند. در قالب‌بندی نقد، دو نقد مکتوب و شفاهی سابقه دارد. صالحی ادامه داد: نقدهای شفاهی و رو در رو این امکان را می‌دهند که منتقد و صاحب کتاب در گفتگوی رو در رو قرا گیرد و آن موجب شود که موضوع کلام شفاف‌تر شود و پینگ پنگ کلامی، ترکیب‌سازی در محفل ایجاد کند. نقد مکتوب این حسن را دارد که نویسنده مقاله با تمرکز بیشتر بتواند آنچه را که به عنوان نقد می‌نویسد را عرضه کند. در سخن شتابی است که قلم می‌تواند آن شتاب را بگیرد. این دو روش متعارف ما بود و اکنون به نظر می‌آید در فضای مجازی ترکیب دو گانه شفاهی و مکتوب به وجود آمده است و این فضایی سوم از قالب و فرمت نقد در حال رویش است. شبکه های مجازی امروز این فرصت را فراهم می‌کنند که دو گانه شفاهی-مکتوب در حوزه نقد به طور عام و نقد کتاب به طور خاص شکل بگیرد. این قالب قابلیت نقد و استفاده از آن را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. به نظر می‌ّآید مسیر در حوزه نقد با افت و خیز و نقایصی که داشته با ابزار جدید بهتر از گذشته باشد.

وی با بیان اینکه در نقد مکتوب و شفاهی تاکید بیشتر بر آن بود که وجوه آسیب‌شناسانه کتاب یا نظریه مورد توجه قرار گیرد، افزود: یعنی خلل و نواقصی که در محتوا، روش، قالب، یا غیره وجود دارد. یکی از رسالت‌های نقد همین است. در حوزه نقد کتاب می‌خواهم زاویه دیگر را که می‌تواند بر آن تاکید بیشتر داشته باشد را بیان کنم؛ در میان انبوه کتاب‌های کم یا بی‌فایده، کتاب‌های خوب گم می‌شوند.  زمانی کتاب‌ها محدود بود و اهالی فرهنگ، زود کتاب خوب را پیدا می‌کردند ولی امروز در حجم تولید بالا مانند یک انبار بی در و دروازه کتاب‌های خوب، گم می‌شوند. نمی‌خواهم بگویم که منتقد نباید شمشیر را علیه کتاب‌های نه چندان خوب بردارند. ولی این سوی میدان کتاب‌های خوب را دیدن و آن‌ها را نقد کردن، می‌تواند یکی از رسالت‌های منتقد  باشد.

وی در خصوص نیاز جامعه به معرفی کتاب‌های خوب اظهار داشت: انبوهی از خوانندگان علم فرهنگ در حوزه آنچه باید بخوانند سردرگمی دارند و  اساتید ذی‌فن می‌توانند آن‌ها را به آنچه که باید خواند، راهنمایی کنند. گاهی این نکته دیده می‌شود که در فضای نقد ما که به ویژگی‌های کلاسیک پایبندتر هستیم. باید کتاب‌های خوب نه به عنوان تمجید و مدارا بلکه به عنوان معرفی توسط اساتید مورد توجه قرار گیرد.

نقد لازمه تلطیف ذائقه است

سید حسن اسلامی اردکانی، دبیر علمی جشنواره نقد کتاب، در اختتامیه این جشنواره  با توضیح درباره «نقد» سخنان خود را آغاز کرد و گفت: منظور از نقد قضاوت سنجیده و خرده‌گیرانه درباره یک موضوع است. از وقتی بیدار می‌شویم تا وقتی می‌خوابیم در حال نقد هستیم از آلودگی هوا، رواج فست فود و غیره، اما این نقدها عاطفی، احساسی و خام هستند. هنگامی که بتوانیم مساله را شخصی نکنیم و خارج از مساله آن را بررسی کنیم، می‌توانیم به تدریج به آستانه نقد گام بگذاریم. نقد به این معنا لازمه تلطیف ذائقه است. اگر نقد در جامعه نباشد یعنی همه چیز به سامان است یا هیچ چیز به سامان نیست، بنابر این چون هیچ‌گاه همه چیز به سامان نیست، یعنی هیچ چیز به سامان نیست. ما از ناقدان تقدیر کنیم و به آن‌ها ارج می‌نهیم.

وی با اشاره به رفتار دوگانه جامعه نسبت به ناقدان افزود: واقعیت این است که نقد را می‌ستاییم در حالی که ظرفیت نقد و نقدپذیری را نداریم.

او ادامه داد: برای ایجاد فضای نقد سالم باید به چند نکته توجه کنیم، ناقدان باید حرفه‌ای عمل کنند. حرفه‌ای عمل کردن یعنی این کار را حرفه خود یا بخشی از آن قرار دهد. نقد نیازمند استمرار و پایایی است. در ایران تک ستاره‌ها می‌درخشند و خاموش می‌شوند. لازم است به این جشنواره اکتفا نکنیم و این کار را ادامه دهیم.

اردکانی سه ویژگی برای نقد برشمرد و اظهار داشت: نقد باید پربار و با محتوا باشد. وظیفه ناقد فقط مرور کتاب نیست، ناقد باید به محتوای کتاب نقب بزند و آن را با کتاب‌های دیگر مقایسه کند. ساختار نقد دومین عنصر نقد حرفه‌ای است. نقد باید منسجم و با ساختار مناسب باشد. سومین عنصر تاثیرگذار در نقد بحث زبان است، زبان باید تاثیرگذار باشد. بسیار گفته‌اند و می‌گویند ولی ما همواره با نقدهایی مواجه هستیم که از نظر ساختاری زبان مناسبی ندارند. در این جشنواره مقالات ساختارمند داشتیم ولی به لحاظ زبان، تند و ناپیراسته‌ بودند، این مقالات حذف شد.

کافی نیست سخن حق بگوییم، باید به حق سخن بگوییم

وی با بیان اینکه زبان نقد باید مخاطب را قانع کند، گفت: باید توجه کنیم که مخاطب اول نقد ما، نویسنده کتاب نیست بلکه جامعه علمی است. نباید برخورد شخصی با فرد مورد نقد داشت. کافی نیست سخن حق بگوییم باید به حق سخن بگوییم. در نقدهای امسال، نقدهایی از نظر محتوایی نیرومند بودند ولی به دلیل زبان تند، آنها را حذف کردیم. خود نقد به اندازه کافی رنجاننده است. بهترین افراد وقتی نقد می‌شوند می‌رنجند. بهاءالدین خرمشاهی درجایی گفته بود در نقد طنز خوب است ولی با ملایمت به کار برید؛ ولی من می‌گویم که طنز هم خوب نیست. نقد به اندازه کافی مقامی دردناک و آزار دهنده است. باید بکوشیم تا حد ممکن از زبان توصیفیِ علمیِ بی‌طرفانه استفاده کنیم.

او با اشاره به اینکه باید عادت کنیم در نقد از حوزه متن به نوشتار بیرون نرویم، بیان کرد: علامه طباطبایی گفت در نقد جنگ حرف با حرف است نه فرد با فرد. ما در نقد با متن سر و کار داریم. نباید دنبال پیشینه، سن و ویژگی‌های نویسنده رفت. اصولا اگر کسی می‌خواهد ناقد باشد باید سمج و پیگیر باشد. هیچ‌کس ناقدان را دوست ندارد، لذا ناقدان نباید انتظار تشکر از کسی را داشته باشند. محمدعلی موحد در سخنرانی «لطف‌ها می‌کنی ای خاک درت، تاج سرم»، چند نکته آموزشی گفت: عادت کنیم مستنبد باشیم و حرمت نویسنده را نگه دارند. ناقد باید مستقل باشد. نقد سفارشی ننویسید. خود باید تصمیم بگیرد و نقد برآمده از ذهن و ضمیر ناقد باشد. وقتی افراد با نقدی مواجه می‌شوند فکر می‌کنند که ناقد دنبال مقصر گشته است و سعی می‌کنند بگویند که مقصر چه کسی بود. نکته دیگر در نقد این است که به هیچ وجه صاحب اثر را انگیزه‌خوانی نکنید. ادامه این راه، هتاکی است. افرادی حتی این روش را تئوریزه می‌کنند. 

دبیر علمی جشنواره نقد کتاب، درباره اثار ارسالی این دوره گفت: امسال با کمک الهه رجبی‌فر، هزار و 60 نقد را گردآوری کردیم که دو برابر سال گذشته است. از این تعداد، 249 مقاله به مرحله داوری دوم رسید. از میان آن‌ها 23 مقاله انتخاب شد که از آن‌ها تقدیر خواهد شد. در گروه فلسفه مقالات زیاد و با کیفیت و داوری سخت بود. در برخی از گروه‌ها هیچ اثر برتری انتخاب نشد، این گروه‌ها، قرآن و حدیث، ادبیات عرب، روانشناسی، علوم سیاسی و ایران و اسلام است. این اتفاق جای تامل جدی دارد و در صورتی است که در زمینه‌ قرآن و حدیت و علوم سیاسی آثار زیادی منتشر می‌شود. با اینکه دانشکده علوم سیاسی ایران از قدیمی‌ترین دانشکده‌هاست چرا نباید نقد خوب داشته باشیم؟ از تاسیس دانشکده روان‌شناسی 70 سال می‌گذرد، آیا نباید مقاله نقادانه در این زمینه داشته باشیم؟

منتقدان نسل جدید حوزه کتاب و کتاب‌خوانی افزایش یافت

در حاشیه این مراسم مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل خانه کتاب، درباره استقبالی که از این دوره از جشنواره نقد کتاب صورت گرفته بود گفت: در چند حوزه استقبال بهتری از سال‌های گذشته داشتیم. در حوزه مقالات رسیده به دبیرخانه که تقریبا دو برابرافزایش داشتیم . نکته بعدی افزایش منتقدان نسل جدید حوزه کتاب و کتاب‌خوانی است که قابل توجه است. نکته مهم‌تر استقبال خود نویسندگان  و اهالی نقد از جشنواره بود که امسال شاهدش بودیم.

جلیسه با بیان اینکه کیفیت مقاله‌ها هم بهتر از دوره‌های قبل بود، افزود: مجلات فضای نقد را دنبال نمی‌کنند بلکه فضای پژوهشی را دنبال می‌کنند، ولی در همین دوره شاهد بودیم که مجلات به نقد اهمیت می‌دهند. این رویکردی است که به تازگی شکل می‌گیرد ولی تا ایده آل خیلی فاصله داریم. می‌توان سرمایه‌گذاری بهتری برای این فعالیت‌ها داشت.

او درباره پنج حوزه‌ای که فاقد مقالات برتر بود توضیح داد: ما وظیفه رصد و اعلام نتایج داریم، وظیفه کار اجرایی نداریم. ضمن اینکه قطع به یقین از سردبیرمجلاتی که زیر مجموعه گروه ما است مطالبه خواهیم داشت که چرا این چهارچوب و قواعد را رعایت نکردید که استانداردهایی را حوزه نقد جشنواره بدست آوریم.

 جلیسه دریاره فقدان نقد در کتاب‌های فنی در جشنواره نقد کتاب توضیح داد: نشریه‌ای داریم که در این موضوع مشغول به فعالیت است و به علوم فنی می‌پردازد، اما اساسا در این رشته‌ها منتقد کم داریم. ما منقتدی نداریم که نقد بنویسد نه اینکه کتاب و مجله‌ای نباشد که برای آنها نقد نوشته شود. یکی از تلاش‌های ما این است که در این حوزه‌ها تغییراتی ایجاد کنیم.

گفتنی است اختتامیه سیزدهمین دوره جشنواره نقد کتاب روز دوشنبه، ۲۹ آذر ساعت ۱۵ تا ۱۷ در محل سالن اجتماعات پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری برگزار شد.