«رویکردهای پژوهشی حوزه بازیابی اطلاعات» در آخرین نشست ژورنال کلاب بررسی شد

 به گزارش لیزنا، بر اساس اعلام روابط عمومی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، در این نشست دکتر سودابه نوذری استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، درباره مقاله «کاربرد شبکه معنایی در بازیابی شعر» و توضیح در باره کار گسترده‌­تر در همین زمین یعنی رساله خود، پرداخت.

وی در مقدمه سخنان خود بیان کرد: ما کتابداران در زمینه بازیابی اطلاعات یک بدهی بزرگ به کاربران داریم، زیرا اطلاعات موجود در متون ارزشمند فارسی سرمایه‌­ای است که از نگاه علاقه­‌مندان پنهان مانده است و امکان بازنمون آنها را تاکنون فراهم نکرده­‌ایم. همین فکر بود که سبب شد به سراغ یکی از ارزشمندترین آثار گذشته بروم. فکر بازنمون دیوان حافظ با هدف کسب درک کلی از آن را با زنده یاد، دکتر عباس حری در میان گذاشتم که مورد استقبال ایشان قرار گرفت. قصد من نمایه‌­سازی صرف نبود بلکه به برقراری ارتباط میان اطلاعات موجود در آنها فکر می‌کردم. پس از مطالعه و صحبت با متخصصان، به شبکه معنایی رسیدم. هستی­‌شناسی‌­ها و شبکه­‌های معنایی مفهوم و ابزاری کارآمد در بازنمون دانش هستند که به‌­طور گسترده در حوزة هوش مصنوعی مورد استفاده قرار می­‌گیرند و اطلاعات را در قالب گراف مفهومی ارائه می­‌کنند.

هستی­‌شناسی یا شبکه معنایی

عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی عنوان کرد: برخی متخصصان این حوزه میان شبکه­‌های معنایی و هستی­‌شناسی‌­ها تمایز قائل شده‌­اند. از جمله وجود قاعده­‌مندی در هستی‌­شناسی و نبود آن را در شبکۀ­ معنایی از تفاوت­‌های اولیه میان آن‌ها دانسته‌­اند[1]میچلر و دیگران[2](2012)‌ بهه وجود رابطه در شبکۀ­ معنایی و نبود آن در هستی­‌شناسی اشاره کرده­ و در مقاله جدیدترشان در 2015 هستی‌­شناسی را نوعی از شبکه­‌هایی معنایی ذکر کرده‌­اند. در حالی که دیگران، شبکه­‌های معنایی را نمونه یک هستی­‌شناسی[3]و قالب‌های آن [4]معرفی کرده‌اند.

شبکه معنایی نمادی گرافیکی برای نمایش دانش­ در قالب گره‌و کمان­‌های به­‌هم‌پیوسته است و ساختار هر شبکه معنایی را موجودیت­‌ها یا اشیای اطلاعاتی، رابطه­‌های میان این موجودیت­‌ها و وزنی که به هر موجودیت تعلق می­‌گیرد تشکیل می­‌دهد.

سیر  و کاربردهای شبکه­‌های معنایی

نوذری به قدیمی‌­ترین شبکه معنایی اشاره نمود و گفت: قدیمی‌­ترین شبکۀ معنایی، ترسیمی از طبقه­‌بندی ارسطو (قرن 3 ق.م) است. سکاتو [5] (1961) انواع رابطه­های مفهومی برای نظام­های ترجمۀ ماشینی را معرفی کرد. ماسترمان [6] نخستین  کسی بود که گراف مفهومی خود را شبکه معنایی نامید.کوئیلیان (1966) در حوزه واژگان کار کرد. پژوهش­‎های مربوط به تشکیل شبکه­‌های معنایی در این حوزه فراوان است. تشکیل شبکه معنایی با هدف تسهیل تفسیر قرآن نیز در ایران قابل توجه هستند. تسهيل بازيابي اطلاعات از مهم­ترین كاربردهای شبكه­‌های معنايي است که تاکنون بیشتر در زمینه بازنمون اطلاعات سازمانی و اطلاعات پزشکی صورت گرفته است.

وی در ادامه با ارائه تصاویر نمونه­‌هایی از شبکه­‌های معنایی، به تبیین ساختار و انواع این ابزار پرداخت و انواع گره اصلی، انواع رابطه­‌ها و مصداق­‌های آنها را در شبکه­‌های مختلف توصیف کرد.

چرا حافظ

نوذری سبب انتخاب حافظ را جهان فکری او ذکر کرد؛ در میان حافظ شناسان و حافظ پژوهان دو نگاه به این جهان فکر وجود دارد: گسستگی و انسجام. دلیل دیگر بسیاری منابع، در باره دیوان حافظ است که با گذشت اندک­ زمانی از سرودن آن، نگارش دربارۀ آن آغاز شد و هنوز هم پس از گذشت بیش از شش قرن ادامه دارد و به قول خودش و با تأکید خرمشاهی: "همه در میدان حافظ شناسی گوی توفیق و کرامت در میان افکنده‌­اند". دلیل سوم، کثرت معانی در شعر حافظ است، چهارمین دلیل، پیدایی و پنهانی شعر حافظ است که علاوه بر ظاهر، معانی بسیاری در لایه زیرین دارد.  آخرین دلیل وجود طیف مخاطبان شعر حافظ است که با نیازها و علاقه­‌مندی­‌های مختلف به سراغ حافظ می‌­آیند.

چگونکی کار

بخش دیگری از سخنرانی وی به شیوه انجام پژوهش اختصاص داشت. نخست پربسامدترین تفاسیر شعر حافظ بر اساس پژوهشی استنادی تعیین شد و شش تفسیر برای استخراح معنای ابیات از این طریق انتخاب شد: شرح حافظ ­نامه (2ج)، از بهاالدین خرمشاهی، شرح عرفانی غزل­‌های حافظ (4ج) از عبدالرحمن ختمی لاهوری؛ شرح سودی بر حافظ (4ج)؛ شرح غزل­‌های حافظ از حسینعلی هروی (4 ج)؛ غزلیات حافظ از بهروز ثروتیان (4 جلد)؛ و درس حافظ  از محمد استعلامی (2 ج). جامعه پژوهش نیز 250 غزلی شد که در حافظ ­نامه (پربسامد ترین شرح) آمده بود. پس از استخراج معانی هر بیت از این 250 غزل در هر شش تفسیرو بر اساس وجود حداقل دو اشتراک، معنا انتخاب می­‌شد؛ در نهایت بین 1 تا 3 معنی به هر بیت تعلق گرفت. برای بالا بردن روایی کار، کلیدواژه­‌های به‌­دست آمده، با دو منبع دیگر که حافظ را موضوعی کرده بودند، تطبیق داده می‌­شد: حافظ پریشان از علی اکبر رزاز و آب طربناک از یحیی یثربی.

حاصل، 3191 معنی (شامل 2185 پنهان و 1006 پیدا)و تشکیل 8 مفهوم اصلی، 27 مقوله، 26 زیرمقوله و 358 واحد بود. مفاهیم اصلی به ترتیب عاشقانه‌­ها، عارفانه‌­ها، اخلاقیات و نکته­‌ها، رند و زاهد و ریا، باده، تلمیحات، شعر حافظ، و تقدیر بود.

دو شبکه براساس معانی پیدا و پنهان ترسیم شد و واژه "رند" گره اصلی  و مرکز این شبکه قرار گرفت. نوذری برخی دلایل انتخاب این واژه را قابل درک­ شدن رابطه­‌ها با استفاده از هویتی انسانی، استفاده چشم­گیر این واژه در عنوان کتاب و مقاله­‌های مرتبط؛ و بسامد قابل توجه این واژه در شعر حافظ نسبت به واژه­‌های دیگر (بین 80 تا 100 بار) بیان کرد. وی نمونه‌­ای را برای تبیین بازیابی در این شبکه بیان کرد و در باره 21 رابطه شکل یافته، در این شبکه توضیحاتی داد.

در پایان نوذری اذعان کرد، برای تشکیل شبکه معنایی شعر حافظ، از دو نرم­افزار، excel و VisioMicrosoft، استفاده کردم و کار انجام شده بیشتر، پیشنهاد یک مدل است. اما بسیار معتقدم، برای انجام دقیق و کاربردی شدن آن، این طرح، نیازمند همکاری سه گروه است: متخصصان حوزه رشته ما، متخصصان نرم­‌افزار و حافظ­‌ پژوهان. بر این اساس، برای رسیدن به مقصود، حمایت و پشتیبانی نهادی فرهنگی مرتبط و قدرتمند مانند بنیاد حافظ­ شناسی، فرهنگستان­‌ها و جز آن را می‌­طلبد.

گفتنی است، نشست بعدی ژورنال کلاب به «رویکردهای پژوهشی در حوزه کتابخانه دیجیتال» اختصاص خواهد داشت که زمان آن متعاقبا اعلام خواهد شد.

[1]. Salem & Alfonse (2008)

[2]. Michelberger, et.2012

[3]. Cheon & Neoh  (2008)

[4]. ولی­نژادی و دیگران (1389)

[5]. Ceccato

[6]. Masterman