داخلی
»مطالب کتابداری
»گزارش
مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی قم، مجموعه ی تمام نمای حوزه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا)، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی وابسته به معاونت پژوهشی دفتر تبلیغــات اسلامی حوزه علمیه قم است و در زمینه تدوین و تولید ابزارهای معنایی استاندارد (اصطلاحنامه، فرهنگ نامه، مستند اسامی حقیقی و حقوقی، و ...)، نمایه سازی اشیای محتوایی اسلامی، تولید پایگاههای اطلاعاتی در حوزه علوم و فرهنگ اسلامی کار خود را با ادغام «معاونت اطلاع رسانی» و «واحد اصطلاحنامه» از بخشهای تابعه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در مهرماه سال 1384 آغاز کرده، و با توجه به پتانسیل و ظرفیت های بالای خود توانسته در طی 5 سال، دستاوردهای چشمگیری را در زمینه مدیریت اطلاعات اشیای محتوایی اسلامی به دست آورد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد، رئیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، توضیحات کاملی درباره مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، پیشینه شکل گیری آن، و برنامه های آتی مرکز به خبرنگار لیزنا ارائه نمود.
در این مصاحبه تلاش شده است که اهداف، وظایف و حوزه فعالیتهای مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی اعم از تدوین ابزارهای معنایی استاندارد، سازماندهی اطلاعات و دانش در حوزه علوم و فرهنگ اسلامی، طراحی و ایجاد پایگاههای اطلاعاتی الکترونیکی مرتبط با این حوزه، و کتابخانه دیجیتالی اسلامی به صورت خلاصه تبیین شود. و نوع و گستره فعالیتهای تخصصی آن مرکز در حوزه مدیریت اطلاعات به اطلاع پژهشگران، و کتابداران و اطلاع رسانان کشور برسد.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد در گفتگو با خبرنگار لیزنا گفت: در ابتدا تشکر می کنم از حضور شما به عنوان نمایندگان خبرگزاری لیزنا در مرکز، برای انعکاس بخشی از فعالیتهای مرتبط با حوزه اطلاع رسانی و امیدوارم با عنایت خداوند بتوانیم خدمتی را درجهت ارائه فعالیتهای مرتبط با این حوزه در کشور مان داشته باشیم. خبرگزاری لیزنا فعالیت های قابل تقدیری دارد که با مراجعه به سایت آن کاملا مشهود است.
وی گفت: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی که امروز در خدمت شما هستیم و توضیحاتی درباره آن خواهم داد یکی از موسسات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم است. این دفتر یکی از موسسات فرهنگی بزرگ دینی در کشور است و پژوهشگاه رسمی آن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است که دارای چندین پژوهشکده، و متشکل از چند مرکز مستقل است که یکی از آن مراکز، همین مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی است.
این مرکز به صورت رسمی کار خود را از سال 84 آغاز کرد و علت تاسیس آن توسط دفتر تبلیغات، به دلیل پیشینه فعالیتهای مربوط به حوزه اطلاع رسانی در بخش دین بود و چون قبلا در این زمینه کارهایی انجام شده بود از طرف هیأت مدیره تصمیم بر تشکیل این مرکز گرفته شد. در واقع دلیل اصلی تاسیس، ایجاد زیرساختهایی برای فعالیتهای مرتبط با بحث IT و اطلاع رسانی بود که با ادغام دو بخش اطلاع رسانی و IT فعالیتهای دو بخش به این مرکز منتقل شد. در ادامه قسمتی از فعالیتهای مرکز را توضیح می دهم.
دکتر محمد هادی یعقوب نژاد گفت: «اصطلاحنامه» از کارها و فعالیت های پرسابقه دفتر این مرکز به شمار می رود و متولی آن مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی است که از سال 1371 آغاز شده است و قبلا از آن در فاصله سالهای 76-78 نمایه سازی در حوزه علمیه قم و در دفتر تبلیغات این مرکز انجام شد. در ابتدا نمایه سازی مطبوعات صورت گرفت و با توجه به امکانات کم، در اختیار محققان و کاربران، که عمدتا از طلاب حوزه علمیه بودند قرار داده می شد. مراجعه کنندگان آدرس های موجود در نمایه ها را ثبت می کردند و در جایی به نام خانه مطبوعات اصل و تمام متن منابع و مدارک مربوط قابل رویت بود و این مسأله زمانی بود که بحث نمایه سازی در حوزه کاملا ناشناخته بود و اولین جایی که این بحث را مطرح کرد دفتر تبلیغات اسلامی قم بود.
وی افزود: در این مرکز بیشتر نمایه سازی مجلات و نشریات و روزنامه ها با توجه به اطلاعات مذهبی صورت می گرفت، البته در کنار آن به مباحث اجتماعی و سیاسی هم پرداخته می شد. بعد از نمایه سازی بحث اصطلاحنامه ها مطرح شد و علت اصلی سوق به سمت اصطلاحنامه، انسجام بخشیدن به نمایه سازی بود تا موضوعات و اطلاعات از نظم خاصی برخوردار شود. با مشورت هایی که با اساتید شاخص در این رشته مثل دکتر حری داشتیم - در واقع ایشان یکی از بنیانگذاران این بحث در حوزه دین هستند- به ما کمک های علمی شایانی کردند. البته ناگفته نماند افراد دیگری هم از دانشگاههای مختلف راهنمای ما در زمینه نمایه سازی بودند.
با کنکاش هایی که در زمینه نحوه تدوین اصطلاحنامه ها انجام دادیم متوجه شدیم در زبان فارسی اصطلاحنامه ای وجود ندارد و اگر هم باشد ترجمه ای هستند که به حوزه دین ارتباطی ندارند. بنابراین مقدمه اصطلاحنامه های سازمان یونسکو و اصطلاحنامه اریک با عنوان تزاروس تعلیم و تربیت ترجمه شد و طی جلسات و مشورت با اساتید این رشته، هسته ای علمی متشکل از اساتید و صاحب نظران حوزوی دانشگاهی تشکیل دادیم تا مقدمات تدوین اصطلاحنامه آماده شود.
دکتر محمد هادی یعقوب نژاد در ادامه گفت: در بحث هایی که در جلسات اولیه مورد توجه قرار گرفت با بررسی کشور های اسلامی مانند عربستان و مصر که در ابتدا ایجاد ارتباط با آنها با مشکلاتی هم همراه بود، به نتایج ثمر بخشی نرسیدیم. بعدها که در سال 1374 چهارمین اجلاس کاملیس در تهران برگزار شد و دبیر آن هم دکتر حری بودند مقاله ای را در این اجلاس با عنوان معرفی اصطلاحنامه علوم اسلامی ارائه دادم تا ببینیم کشورهای دیگر چقدر با موضوع اصطلاحنامه ها آشنایی دارند و برایمان قطعی شد که اصلا در جهان اسلام کسی درباره اصطلاحنامه علوم اسلامی فعالیتی نکرده است. همچنین در مسافرتهایی که به بعضی کشورها مانند تونس داشتم و در اجلاس WSIS تونس، نرم افزار اصطلاحنامه علوم اسلامی را به ضمیمه مستندات در حاشیه اجلاس در نمایشگاه ارائه شد و به دلیل تازگی کار از آن استقبال شد. تاکنون هیچ یک از کشورهای اسلامی در زمینه اصطلاحنامه های اسلامی اقدام نکرده و اولین بار این کار در شهر قم صورت گرفته است.
با توجه به مشکل عدم انسجام در نمایه سازی و دلایلی که اشاره شد، تدوین اصطلاحنامه علوم اسلامی ضرورت یافت. لذا ابتدا جزوه ای با عنوان ساختار اصطلاحنامه آماده کردیم که حاصل زحمات گروهی طی 2 سال بود و در واقع دستورالعمل کار بشمار می رفت. همچنین کتابی را نیز آقای دکتر حری ترجمه کرده بودند در زمینه اصطلاحنامه های یک زبانه که کمک شایانی در این زمینه به ما کرد. با مشورت اساتید همان جزوه با اصلاحات و ارائه نمونه ای از علوم قرآنی که نمونه علوم اسلامی بود و در قالب کتابی با عنوان درآمدی بر مبانی علوم اسلامی در سال 1375 به رشته تحریر در آوردم و با این کار عملا دستنامه ای را برای تدوین اصطلاحنامه علوم اسلامی ایجاد کردیم که بعدها به زبان عربی و انگلیسی هم ترجمه شد.
با تهیه دستنامه یاد شده در واقع تدوین اصول یک اصطلاحنامه در حوزه علوم اسلامی به دست آمد یعنی از سال 71 به بعد با توجه به اصول و قواعد شناخته شده در حوزه اصطلاحنامه انجام شد و شاید همین امر موجب شده است که اصطلاحنامه های تدوین شده مرکز هم اکنون قابل رقابت با کارهای مشابه است. از بحث های جدی دیگر در این زمینه، شناخت ماهیت علوم اسلامی است که بسیاری از افراد بر این عقیده و باور هستند که علوم اسلامی جزئی از علوم انسانی بشمار می رود. بنابراین کار را در حوزه هایی آغاز کردیم که می دانستیم کسی در این حوزه ها فعالیتی نکرده و بالطبع ادعایی نیز نمی تواند داشته باشد در ابتدا کار را با «علوم قرآن» شروع کردیم که این کار در سال 76 در یک جلد و با بیش از 4000 اصطلاح با مراجعه به 200 منبع منتشر شد و اولین اثر مرکز بشمار می رود. از دیگر اصطلاحنامه ها می توان به «فلسفه اسلامی» در 2جلد با حدود 21000 اصطلاح، «اصطلاحنامه اصول فقه» در یک جلد با 5000 اصطلاح، «اصطلاحنامه منطق» در یک جلد با 4000 اصطلاح، «اصطلاحنامه کلام اسلامی» در دو جلد با 15000 اصطلاح، «اصطلاحنامه اخلاق» با 5000 اصطلاح بترتیبی که اشاره شد منتشر شد و هم اکنون در بازار تحقیق و پژوهش موجود است و در اختیار محققان و کسانی است که می خواهند در باب نمایه سازی از این ابزار استفاده کنند.
از کارهایی که در دستور کار برای نشر است، «اصطلاحنامه علوم حدیث» با 8000 اصطلاح؛ «اصطلاحنامه راویان حدیث»، با بیش از 20000 نام از اسامی راویان حدیث از ؛ «اصطلاحنامه اصلاح الگوی مصرف»، هم به تناسب نامگذاری سال (1388) به سال اصلاح الگوی مصرف با 1650 اصطلاح در سال گذشته آماده شد؛ ممکن است در نام گذاری آن به اصطلاحنامه تردید کنیم چون اصطلاحنامه ها در حوزه های دانشی عموما تهیه می شوند ولی از آنجا که از روابط هم عرض در کنار روابط اعم و اخص استفاده شده است بود، بنابراین به نوعی می توان از آن به عنوان اصطلاحنامه یاد کرد، «اصطلاحنامه فقه اسلامی» در 60000 اصطلاح نیز تمام کار های علمی این انجام شده و آماده تحویل برای انتشار است.
«اصطلاحنامه حقوق و کلام جدید» نیز در دستور کار قرار گرفته که طی بازه زمانی تعیین شده ارائه خواهد کرد. تمامی اصطلاحنامه ها به زبان عربی نیز تدوین شده و در رشته های علوم عقلی نیز به زبان انگلیسی در حال انجام است.
اولین اصطلاحنامه که به صورت سه زبانه منتشر خواهد شد «اصطلاحنامه فلسفه اسلامی» است، در ادامه فعالیتهای ترجمه ای مرکز نیز «اصطلاحنامه های علوم عقلی» آماده خواهد شد چون این علوم بیشتر در کشور های دیگر مطرح و متداول است .
با آماده شدن اصطلاحنامه ها تلاش های زیادی برای کاربردی کردن این اصطلاحنامه ها صورت گرفت یکی از این کارها دعوت از موسسات در استفاده از این ابزار بود چراکه مهمترین اصل در استفاده شناخت از روشهای کاربری آن است از طرفی تفکر سازماندهی و مدیریت اطلاعات هنوز در بیشتر سازمان ها و موسسات پژوهشی حوزوی جای خود را پیدا نکرده است، و اینکه به چه صورت باید نمایه ها سازماندهی شوند در جامعه علمی ما به درستی به آنها بها داده نشده است. در بیشتر این موسسات کتابخانه دیجیتال وجود دارد و همینطور نمایه سازی صورت می گیرد ولی از زبانی که باید از آن استفاده کنند که زبان ساخت یافته که همان اصطلاحنامه هاست، استفاده نمی شود بنابراین به داشته هایمان در علوم مختلف تسلط پیدا نکرده ایم به خصوص در حوزه علوم اسلامی، قطعا اصطلاحنامه ها در این امر، کمک زیادی خواهد کرد.
یکی از زیرساخت های اصلی در باب مدیریت اطلاعات و سازماندهی اطلاعات، استفاده از زبان ساختار یافته اصطلاحنامه است که باید مدل و الگوی مراکز سازمان ها پژوهشی شود. با توجه به این موارد از تعدادی موسسات دعوت کردیم و مورد استقبال هم قرار گرفت علاوه بر این، خودمان هم در مرکز، اصطلاحنامه ها را در کارگاه های نمایه سازی وارد کردیم و از آنها استفاده شد. به عنوان مثال از اصطلاحنامه علوم قرآنی در نمایه سازی منابع هسته علوم قرآنین استفاده کردیم این کار بر روی اصطلاحنامه اصول فقه نیز صورت گرفت و در قالب نرم افزار، کار نمایه سازی شده مبتنی بر اصطلاحنامه را در پایگاه اصول فقه ارائه کردیم که می توان در این پایگاه منابع اصلی را بر اساس موضوع مورد تحقیق با استفاده از منطق اصطلاحنامه و روابط اعم و اخص و مترادف استخراج و تحقیق کرد و همچنین اصل متن منبع را هم به صورت موضوعی مشاهده نمود.
بسیاری از موسسات این پایگاه را در اختیار گرفتند که هم اکنون پایگاه اصول فقه ویرایش دوم شده است، استفاده از این پایگاه ها کار محققین در حوزه اصول فقه را بسیار آسان کرده است و این در سایه نمایه سازی و وارد کردن آن در ساختار اصطلاحنامه ها محقق شد. این کار در مورد علوم قرآنی نیز در حال انجام است و مراحل نشر را طی می کند و امیدواریم در حوزه های دیگر نیز عملی شود تا پایه فعالیت های تحقیقی گردد.
قبلا در پایگاه اصول فقه 376 جلد کتاب با 160 عنوان جمع آوری شده است که همین 160 عنوان، پایه و مبنای کار قرار می گیرد و در ویرایش های بعدی گسترش پیدا می کند و در کنار این نرم افزار امکانات دیگر مثل صوت و تصویر و امکانات مولتی مدیا نیز افزوده شده است. این فعالیت مرکز، در جهت کاربردی کردن اصطلاحنامه ها پیش می رود تا به ابزاری در گوشه طاقچه ها و کتابخانه ها تبدیل نشود.
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد در ادامه درخصوص فعالیت های دیگر مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی قم بیان کرد: فعالیت های مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی به دیگر مراکز برای استفاده آنها ارائه شده اند. یکی از این مراکز، موسسه تبیان است که در باب کتابخانه دیجیتالی پیش قدم بود. در این کتابخانه، از اصطلاحنامه های مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی استفاده می شود و در واقع درخت مورد استفاده در کتابخانه دیجیتال آن، درخت اصطلاحنامه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی است. یکی دیگر از این مراکز، کتابخانه آستان قدس رضوی است که برای سازماندهی اطلاعات خود از این اصطلاحنامه ها استفاده می کند. این مسأله نقطه عطفی برای مراکز دیگر است تا در پیشبرد اهداف علمی و سازماندهی و مدیریت منابع خود به این سو حرکت کنند و از این ابزار علمی و فنّی که با هزینه های بسیار سنگین و با صرف وقت زیاد تهیه شده، استفاده کنند.
تاکنون بیش از 200000 اصطلاح در حوزه علوم اسلامی شناسایی، تصویب و روابط منطقی آنها مشخص شده و ما در رشته هایی که کار کردیم، مدعی و صاحبنظر هستیم. همچنین با پیشرفت علوم نیز، اصطلاحات در حال بسط و گسترش است که در ویرایش های جدید دیده می شود. آنچه در حوزه اصطلاحنامه ها گفته شد، یکی از فعالیتهایی مهم است که توسط مرکز صورت گرفته و تا کنون نیز، کار تمام اصطلاحنامه ها انجام شده و فقط اصطلاحنامه عرفان ناتمام است که اگر به اتمام برسد این مرکز موفق به تکمیل ویرایش نخست اصطلاحنامه ها در حوزه علوم اسلامی خواهد شد و مرحله اول پروژه نهایی خواهد شد.
رئیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، در بخش دیگری از صحبت های خود به موضوع فرهنگنامه ها پرداخت: فعالیت دوم مرکز، فرهنگنامه ها است. در این خصوص لازم است بگویم، در تدوین اصطلاحنامه ها باید یک برگه مستند از اصطلاح وجود داشته باشد تا روابطی که به تصویب شورای علمی اصطلاحنامه می رسد در آن درج شود. آدرس اصطلاح در برگه مستند قید می شود که در صورت رجوع به این برگه استناد شود. ما تلاش کردیم برگه های مستند بر اساس اطلاعات جمع آوری شده را به صورت فرهنگنامه علوم اسلامی آماده کنیم. بنابراین در راستای اصطلاحنامه ها، فرهنگنامه ها هم آماده خواهد شد. با این کار، با یکی از مشکلات فرهنگنامه نویسی که انتخاب مدخل ها و پرونده مدخل ها بود، روبرو نشدیم. چون این مشکل با وجود اصطلاحنامه قابل حل بود و ما هر مرحله را آماده داشتیم یعنی علاوه بر مدخل ها هم آدرس ها در اختیارمان بود و هم به صورت تفکیک شده جای متن ها مشخص شده بود.
یکی از این فرهنگنامه ها و اولین فرهنگنامه مرکز که از کار های فاخر مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی بشمار می آید و در نمایشگاه هم مورد عنایت مقام معظم رهبری قرار گرفت، «فرهنگنامه اصول فقه» است که در روز سوم نمایشگاه، تیراژ اول آن به اتمام رسید. این فرهنگنامه شامل 6000 مدخل است که 3000 مدخل از آن، مدخل اصلی است و بقیه مدخل های ارجاعی را تشکیل می دهند.
در مقدمه این فرهنگنامه و اخیرا هم در مقاله ای تحت عنوان «نخستین فرهنگ نامه جامع نگر در اصول فقه» به این نکته اشاره کرده ام که با مقایسه فرهنگنامه های دیگر در این حوزه، که بزرگترین آنها در کشور های اسلامی با حدود 1600 مدخل وجود دارد، فرهنگنامه مرکز ما با 6000 مدخل از جامعیت بیشتری برخوردار است. تلاش در جهت تدوین فرهنگنامه در باقی حوزه های علوم اسلامی در دستور کار این مرکز قرار دارد.
در ادامه حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد اظهار داشت: فعالیت بعدی مجموعه که قبلا هم به آن اشاره کردم و برای کاربردی شدن اصطلاحنامه ها لازم و ضروری است «نمایه سازی» است. گروه نمایه سازی در رشته های مختلف علوم اسلامی، کار نمایه سازی منابع را انجام می دهند. تا کنون در اصول فقه، علوم قرآنی، کلام اسلامی، منابع هسته، آنها شناسایی و نمایه سازی شده و به اصطلاحنامه ها مرتبط شده است. در اصول فقه نرم افزار مربوط به آن آماده شده و در حوزه های دیگر نیز عملی خواهد شد.
وی در ادامه گفت: یکی دیگر از فعالیت های مرکز، «فهرستنویسی الکترونیکی» کتابهاست به این صورت که تمام اطلاعات موجود در کتاب به صورت الکترونیکی وارد سیستم می شود.
یکی دیگر از فعالیت های جاری مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی بنا به دستور ریاست دفتر تبلیغات ارائه اطلاعات منشورات دفتر به صورت کتاب الکترونیکی است یعنی آثار مکتوب دفتر تبلیغات را به صورت نرم افزار در اختیارقرار می دهیم و تاکنون چندین اثر آماده و ارائه شده است (که در سایت مرکز معرفی می شوند).
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد در پایان گفت: یکی دیگر از فعالیت های مرکز ارائه خدمات تحت وب است. اطلاعات فعلا به صورت شبکه داخلی (LAN) و درون سازمانی ارائه می شود. در واقع برای ارائه اطلاعات به خارج از سازمان از دو محمل یکی کتاب مکتوب و دیگری CD استفاده می شود. در سایتی نیز با نشانی WWW.ISLAMICDOC.COM اطلاعات به صورت گزارش در دسترس قرار می گیرد، ولی هنوز نتوانستیم تمام اطلاعات محتوایی مربوط را در این سایت وارد کنیم.
سعی ما بر این است تا فعالیت های مرکز را به صورت طراحی اصطلاحنامه تحت وب ارائه کنیم و در اختیار محققان قرار دهیم که فعلا نسخه آزمایشی آن در حال بررسی است که اگر عملی شود تحول بنیادی در حوزه فعالیت های مرکز اتفاق خواهد افتاد و افراد می توانند از راه دور نیز در تدوین اصطلاحنامه و دیگر پژوهشهای ما یاری رسان مرکز باشند و قادر خواهیم بود از نظرات محققان و کارشناسان در کشور های دیگر استفاده کنیم.
خبرنگار: سمیه مردمی
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.