نگاهی به تاریخ ایران باستان از دید تاریخی و باستان شناسی

به گزارش خبرنگار لیزنا، در ابتدای این نشست عزیزی دربارۀ رویکردهای باستان شناسی عنوان کرد: با دو رویکرد در دوره جدید باستان شناس‌های اروپایی به آثار باستانی ایران توجه می‌کردند. افراد علمی و دانشمندانی که به کشفیات باستانی در ایران پرداخته‌اند به صورت کاملاً علمی آن را انجام نداده‌اند و قسمتی از این آثار را از ایران خارج کرده‌اند. قدمت تاریخ و فرهنگ ایران به قدری مهم است که آثار باستانی زیادی را می‌یابیم.

وی افزود: حداقل از قرن اول هجری تا دورۀ قاجار سفرنامه نویسان مسلمان در نوشته‌های خود به آثار باستانی ایران قبل از اسلام اشاره کرده‌اند، اما رویکرد آنها غیر علمی است. با شکل گیری باستان شناسی جدید اروپاییان با کاوش در شهرهای ایران به کشفیات زیادی در زمینه ایران باستان دست یافته‌اند. اگر اقداماتی صورت گرفته و تجهیزات و وسایل باستانی از ایران خارج شدند، بر اساس قراردهای منعقد شده بین کشورهای اروپایی و پادشاهن وقت صورت گرفته است.

رویکرد شیء محور و پرسش محور در باستان شناسی

چایچی نیز اظهار داشت: باستان شناسی علم جدیدی است که اواخر قرن 19 جا افتاده است و در ایران سالها بعد ایجاد شده است. تا سال‌های اولیه بعد از جنگ جهانی در ایران رویکرد علمی به باستان شناسی وجود نداشت. شروع عصر جدید در ایران مربوط به دوره جنگ‌های میان ایران و روسیه است که سرآغاز باستان شناسی و ایران شناسی محسوب می‌شود. با استخدام مستشاران نظامی در تبریز و گزارش‌های آنها به آثار باستانی ایران نوجه می‌شود و این گزارش‌ها به سفرنامه‌ها نیز راه یافت.

وی درخصوص دو رویکرد اصلی در باستان شناسی گفت: اساس باستان شناسی ایران شیء محور است یعنی اینکه مبنای آن اشیاء باستانی و یافتن آن است. از باستان شناسی شیء محور تا باستان شناسی پرسش محور که در آن اول فرضیه‌ای را مطرح کرده و سپس سراغ کاوش می‌روند، فاصله بسیار است و راه زیادی را باید طی کرد. باستان‌شناسی جدید در غرب سابقه طولانی نداشته و مطالعات ایران شناسان اروپایی بر روی اسناد استوار است. گام مهم در این زمینه در دوره قاجار برداشته شد. با ایجاد مدرسه علوم سیاسی برای تربیت سفرا و مستشاران تدریس دروس مرتبط با باستان شناسی آغاز شد. در دوره‌های مختلفی که ایران شناسان به ایران سفر کردند، رویکردهای  متنوعی را در نظر داشتند. باستان شناسان پرسش محور به سمت روش‌های علمی و اثبات گرایانه رفته و گرایشهای میان رشته‌ای مختلفی از جمله علوم آزمایشگاه، فیزیک و شیمی داشتند، این گرایش‌ها حالت اثبات گرایانه به باستان شناسی می‌دهند. در این رویکرد هیأت‌های خارجی که به ایران سفر می‌کنند پرسش مشخصی را در ذهن خود داشته و بر اساس آزمایش‌های معینی کار خود را انجام می‌دهند.

تجاری سازی آثار تاریخی آسیب جدی به فرهنگی را سبب می‌شود

طرفداری درباره تاریخ ایران باستان گفت: وقتی از تاریخ عهد باستان سخن می‌گوییم ترکیبی از سه حوزه تاریخی، باستان شناسی و زبان شناسی است. علاوه بر مطالعات تاریخ سیاسی باید زبان و خطوط عهد باستان را نیز دانست و علاوه بر آن اطلاعات باستان شناسی نیز لازم است. پیشینه مطالعات اروپاییان درباره ایران باستان بسیار کهن است و از دوره تیموریان اروپاییان در سفر به شرق، آثار ایران عهد باستان را مورد توجه قرار دادند. در دوران قاجار طیف گسترده‌ای از ایران شناسان اروپایی در ایران فعالیت داشتند.

وی دید مردم محلی به کاوشگران را منفی دانست و اظهار داشت:  دولت فرانسه و بریتانیا در مورد اشیای باستانی ایران با یکدیگر رقابت داشتند. البته یک رویکرد تقابلی نیز با مردم محلی پیدا کردند؛ یک قرائت ثابتی وجود دارد که اروپاییانی که به آثار باستانی ایران توجه داشته و در منطقه‌ای به کاوش می‌پرداختند، مردم آن منطقه بدون توجه به بار علمی مسأله کاوش  تصور می‌کردند که اینها به دنبال طلا و گنج هستند. بنابراین اروپاییان با مشکلات فراوانی مواجهه می‌شدند و در مواردی احساس تهدید و خطر از طرف بومیان آن منطقه برای آنها وجود داشت. با این حال گزارش‌های فراوانی مبنی بر انتقال آثار باستانی ایران به موزه‌های اروپا وجود دارد. به علت تعارض بین فرانسه و بریتانیا رخدادهای تلخی اتفاق افتاد؛ مثلاً آثار باستانی را از بین می‌بردند تا دست طرف مقابل به آنها نرسد و یا با پذیرش خطر از بین رفتن یک اثر به دلیل نامناسب بودن وسایل و ابزار کاوش، آن اثر را منتقل کرده و در نتیجه در مسیر از بین می‌رفتند. البته در برخی موارد هم به صورت عمدی و برای دستیابی به بخشی از یک اثر بخش دیگر را تخریب می‌کردند.

طرفداری در پایان گفت: در روزگار معاصر بحث خارج شدن مباحث فرهنگ ایران و اشیای باستانی به‌وجود آمده است. غارت آثار باستانی موضوع بسیار رایجی است، این قرائت از منظر تاریخی لزوماً قرائت صحیحی نیست به این دلیل که بخشی از این انتقال حاصل انعقاد قردادها و تفاهم نامه های طرف اروپایی با پادشاه ایران بوده است. از طرفی مردم محلی نیز آثار را تخریب می‌کرده‌اند. اگر بخواهیم اروپاییان را در یک موضوعی محکوم کنیم این است که آنها به دلیل برخورد تجاری به این آثار و نهادینه کردن این برخورد محکوم هستند. آسیب فرهنگی این تجارت بسیار جدی است و به دلیل فقدان منابع مکتوب این رویکرد تجاری به تاریخ و فرهنگ ایران باستان ضرر می‌رساند.