ماهیت ترویج علم صرفا انتقال اطلاعات نیست

به گزارش خبرنگار لیزنا، به مناسبت هفته پژوهش، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران نشستی را با موضوع «ترویج علم» روز یکشنبه 5 دی ماه 1389 در تالار 80 نفری کتابخانه ملی با حضور دکتر سعید رضایی شریف آبادی، دکتر محمد حسن زاده، مدیر گروه ترویج علم در مرکز تحقیقات سیاست های علمی کشور، دکتر مهدی زارع، معاون و سرپرست پژوهشگاه زلزله شناسی ایران و دکتر منصور وصالی از دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی برگزار کرد.

در ترویج علم، دو بحث اصلی علم و آگاهی بخشی و اشاعه آگاهی بین اقشار مردم مطرح است

دکتر محمد حسن زاده در تعریف ترویج علم بیان کرد:" زمانی که از ترویج علم صحبت می کنیم یک طرف بحث، علم و آگاهی بخشی و طرف دیگر بحث، اشاعه این آگاهی بین اقشار مردم وجود دارد. در ترویج علم بحث تخصص در میان است. زمانی که وارد یک حوزه مانند علوم پایه می شویم مخاطبان این حوزه از علم عموم مردم خواهند بود که باید به صورت جدی تر به این مسأله پرداخت چون از حساسیت و پیچیدگی بیشتری برخوردار است. در بین علوم تجربی و انسانی نیز به همین صورت ظرفیت ها همگانی، اما مکانیزم های ترویج متفاوت می شود."

در ترویج علم و در جهت همگانی کردن علم بین اقشار مختلف جامعه سه هدف کلی داشتن درک درست از علم،باور کردن علم و مشارکت در علم دنبال می شود

وی در ادامه افزود:" بنابراین در ترویج علم و در جهت همگانی کردن علم بین اقشار مختلف جامعه سه هدف کلی داشتن درک درست از علم، باور کردن علم و مشارکت در علم دنبال می شود. با توجه به این موضوع، یعنی همگانی ساختن علم، باید گسستی را که بین جامعه عمومی و علمی ایجاد می شود، از بین برد که این کار با ساده سازی مفاهیم علمی و ارتقاء درک عموم مردم محقق می شود و در نتیجه ی ایجاد همگرایی بین قشر عموم و علمی، افراد جامعه احساس آرامش و امنیت بیشتری خواهند داشت و این امر جامعه را به سوی آینده ای بهتر رهنمون می کند."

منظور از علم، در «ترویج علم»، علمی است که مدرن و قابل تبیین و ابطال و قابل مشاهده و آزمون باشد

در ادامه، دکترمهدی زارع نیز به تعریفی از ترویج علم در جامعه پرداخت و تصریح کرد:" مسأله مهم این است که ترویج کدام نوع علم مورد نظر است. در بیشتر رسانه ها به این موضوع به عنوان ترویج هر حوزه دانایی اطلاق می شود. در گام اول باید منظور از علم مشخص شود یعنی علمی که علم مدرن و قابل تبیین و ابطال و قابل مشاهده و آزمون باشد. در جامعه مدرن باید در جهتی حرکت شود که انسان ها به تناسب مشکلات پیچیده از علم استفاده کنند. از مثال های عینی می توان به کتب درسی در مدارس اشاره کرد. در بیشتر موارد سرمایه و وقت بیشتری صرف ترویج دانایی یا هر حوزه ای از دانایی می شود به جای اینکه صرف ترویج علم شود."

شفاف شدن مطالب علمی، رعایت اخلاق علمی و ایجاد گفتگو و بحث آزاد از نتایج جوامع علمی باز است

معاون و سرپرست پژوهشگاه زلزله شناسی ایران، در ادامه به تفاوت های دو جامعه علمی باز و بسته اشاره کرد:" علم در جامعه بسته، علمی فوق محرمانه و ویژه است و برای گروه های خاصی در نظر گرفته شده در حالی که در جامعه باز که از ویژگی های علم مدرن به حساب می آید نیاز به مشارکت و همکاری مردم امری بدیهی است. در جامعه علمی باز، علم به درد همه مردم می خورد و مردم در علم و فناوری مشارکت دارند. شفاف شدن مطالب علمی، رعایت اخلاق علمی و ایجاد گفتگو و بحث آزاداز نتایج جوامع علمی باز است که در این راستا نیاز به شبکه علمی است. در دنیای امروز توجه به علم و فناوری فقط در جهت بهبود زندگی انسان ها و حل مشکلات مردم است و ترویج علم در این جهت کمک زیادی به جلوگیری از نفوذ شبه علم ها و خرافات در میان مردم می کند تا مردم  زندگی آسوده داشته باشند و بهتر فکر کنند و ذهن خود را به هر تفکری نسپارند. امروزه از ابزارهای ارتباطی مختلفی در جهت ترویج علم استفاده شده که به همان نسبت نیز باعث گسترش شبه علم ها شده است."

یکی از این حوزه های مهم در ترویج علم توجه کردن به اجتماع علمی است

دکتر منصور وصالی از دیگر سخنرانان نشست، به موضوع ترویج علم از دیدگاه دیگری اشاره کرد: "در تمام دنیا زمانی که از ترویج علم صحبت می شود معمولا ترویج علم را علوم طبیعی بیان می کنند و اگر از علوم انسانی کمتر صحبت می شود به این معنا نیست که کم اهمیت است بلکه پایه ها و بنیان های ترویج علم از همین علوم انسانی شروع می شوند. یکی از این حوزه ها توجه کردن به اجتماع علمی است یعنی در جامعه ای که افراد کار علمی انجام می دهند و مروجان علم در حوزه های مختلف می باشند. در ایران جمعیت علمی وجود دارد ولی کار علمی به صورت اجتماع علمی انجام نمی شود و هنوز عناصر لازم برای پیشبرد این افکار فراهم نشده است."

معیار و سطح تشخیص صحت یا عدم صحت یک بحث علمی از وظایف اصلی مروجان علم در جهت دیده شدن علم در تراز عام است

وی در تأکید صحبتهای دکتر مهدی زارع در مورد بحث شبه علم اظهار داشت:" معیار و سطح تشخیص صحت یا عدم صحت یک بحث علمی از وظایف اصلی مروجان علم در جهت دیده شدن علم در تراز عام است در واقع بیشتر بخش ترویج علم در دانشگاه ها صورت می گیرد و کمک های شایانی در جهت پیشرفت و توسعه داشته است."

دکتر منصور وصالی بیان کرد: "بحث دیگر در ترویج علم، علم و فناوری است. علم محدودیتی ندارد و این در حالی است که فناوری بیشتر در میان سیاستمداران کشور مطرح است. جامعه کنونی که ما با آن مواجه هستیم به ساده ترین نیازش و خواسته هایش توجه نمی شود در حالی که باید این تفکر علمی در جامعه ترویج داده شود تا با توجه به رشد جامعه، میزان و سطح عمق تفکر نیز مشخص شود که این امر جز در سایه تفکر درست امکان پذیر نخواهد شد."

کار مروج علم فراهم کردن نیازهای علمی است تا ترویج علم در مباحث علمی محدود نگردد و روند رشد علمی در جامعه کند نشود.

وی افزود: "در جوامع پیشرفته که بیشتر کارها با رشد فناوری انجام می شود سواد علمی گسترش یافته و محدود کردن ترویج علم در مباحث علمی  باعث کند شدن روند رشد علمی در جامعه خواهد شد که در این میان کار مروج علم فراهم کردن این نیاز هاست. کار علم نشان دادن یک وحدت در علم است در عین کثرتی که در عالم وجود دارد و این مسأله باید در زندگی نیز مدنظر قرار گیرد."

ترویج علم صرفا انتقال اطلاعات نیست که در خلا صورت گیرد، فضا می خواهد و با توجه به امکانات موجود در هر جامعه نیاز به ابزارهایی دارد

دکتر وصالی در پاسخ به سوال یکی از حاضران در زمینه ترویج علم که« آیا باید علم را شناخت تا آن را ترویج دهیم و یا این که لازم است چگونگی ترویج علوم موجود را بشناسیم ؟» بیان داشت: " در موضوع آموزش علوم و ترویج آن بحثی به نام ماهیت علوم مطرح شده است. در همه جای دنیا بحث مفهوم علم و دانش و فناوری وجود دارد و علم یکی از راه های معرفت است. علم، تولید و اختراع چیزی است که وجود ندارد ولی دانش به معنای چیزی است که وجود دارد و برای اشاعه در اختیار افراد قرار می گیرد. ترویج علم صرفا انتقال اطلاعات نیست که در خلا صورت گیرد، فضا می خواهد و با توجه به امکانات موجود در هر جامعه نیاز به ابزارهایی دارد."

گروه های مختلف بحث، شبکه های اجتماعی و حضورحلقه های علمی برجسته و شاخص در این فضاهای مجازی در ترویج علم تأثیر گذارند

دکتر رضایی یکی دیگر از سخنرانان نشست با طرح این سوال که شبکه های مختلف گروه های بحث در فضای مجازی چه نقشی در رابطه با ترویج علم بر عهده دارند، بیان داشت:" 100 سال پیش علمی تولید می شد و عالمان و دانشمندان آن را در کتاب یا مجله ضبط می کردند. برای در اختیار قرار گرفتن و اشاعه این علم به دیگر افراد رسانه هایی چون رادیو و تلویزیون به کمک علم آمده و در حال حاضر نیز شبکه های رایانه ای که از کانال محاوره و گفتگو باعث همگانی شدن علم شده به گسترش علوم بین اقشار جامعه منجر گردیده است. فضاها و شبکه های اطلاعاتی در زمان ضرورت برای افراد مختلف قابل دسترس است و می توانند مطالب را از طریق وبلاگ ها و ویکی ها بدست آورند، با اینکه این محیط هنوز به صورت درست عمومی سازی نشده، ولی نمی توان حضور حلقه های علمی برجسته و شاخص را در اینگونه محیط ها و فضاهای مجازی کتمان کرد."

دکتر حسن زاده در جمع بندی و نتیجه گیری از نشست حاضر به تفاوت های علوم انسانی و تجربی اشاره کرد: " منظور از علم که به عنوان science شناخته شده است انسانی یا غیر انسانی بودن علوم نیست. نباید علم را مبنای علوم طبیعی یا تجربی و علوم انسانی را نیز مقداری از علم در نظر گرفت. چون همه به این اعتقاد داریم که از انسان اولیه تا کنون، بشر در تلاش بوده تا روابط بین علوم را کشف کند و همیشه اصلی وجود دارد که انسان اول دیگران را می بیند و بعد خودش را. بشر علوم را در طبیعت کشف کرد در آخر به فکر ماهیت وجودی خودش افتاد و این همان شناخت تفاوت های انسانی از تمام جهات چون گویش، زبان ، رفتار و... و در واقع معنای اصلی علوم انسانی است. سوژه علوم انسانی، انسان است و خودش نیز به این مسأله واقف است. تفاوت بین علوم انسانی و تجربی در تکنیک و روش های آنهاست و اصل موضوع در هر دو یکی است چون به یک اندازه مهم و با اهمیت است. و همیشه برای همگانی کردن علوم تجربی نیاز و توجه به تکنیک های علوم انسانی وجود داشته است."

در ادامه نشست، جلسه پرسش و پاسخ بین حاضران و سخنرانان صورت گرفت و این جلسه با ارائه لوح تقدیر از طرف رئیس انجمن کتابداری ایران به سخنراناندر ساعت 19 به کار خود پایان داد.

 خبرنگار: سمیه مردمی