تأکید متخصصان بر لزوم تلاش برای پیاده‌سازی الگوی FRBR در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای

به گزارش لیزنا، دکتر رحمت الله فتاحی روز چهارشنبه سوم اسفند 1390، در سمینار «جستجوی معنایی و نیاز به ساختارهای جدید اطلاعاتی (نظیر RDA وFRBR)» که به همت شرکت نرم افزار و سخت افزار ایران (نوسا) برگزار شد، سخنرانی خود را با گرامیداشت یاد استاد فقید دکتر اسدالله آزاد، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد، درخصوص «سازماندهی جهان کتابشناختی، از رویا تا واقعیت (چالش های پیاده سازی الگوی مفهومی FRBR در نرم افزارهای کتابخانه ای)» آغاز کرد.

وی در ابتدا با ابراز خرسندی از همگامی متخصصان ایرانی با جریان غالب جهانی در حوزه سازماندهی دانش بویژه الگوی مفهومی FRBR اظهار داشت: "امیدوارم با فعالیت های حوزه نرم افزاری نیز بتوانیم نخستین نرم افزارهای کتابخانه ای مبتنی بر FRBR را در ایران داشته باشیم تا بتوانیم دانش خود را در حوزه سازماندهی جهان کتابشناختی به کاربران نشان دهیم."

دکتر رحمت الله فتاحی در ادامه با مطرح کردن این مسأله که چرا هنوز فهرستهای مبتنی بر الگوی FRBR در ارائه تصویری از جهان کتابشناختی موفق نیستند؟ به بیان اطلاعاتی درخصوص نگرش انسان به جهان پرداخت: "انسان به نگاه کل گرایانه و فلسفی تمایل دارد و همه تلاش می کنند تا دید گشتالتی و کل گرایانه نسبت به موجودیت های جهان داشته باشند و از طریق آن مبنای هستی را کشف کنند، انسان نسبت به کشف هستی کنجکاو است و در نهایت انسان تلاش می کند ارتباط ها را شناسایی کند. منطق و فلسفه نیز تلاش می کنند در رابطه با ارتباطات صحبت کنند. همه اینها بدین دلیل هستند که انسان علاقه مند است محیط و جهان خودش را نظم و سازمان دهد."

وی افزود: "در جهان هستی هر چیزی یک موجودیت و یک شی تلقی می شود این یک اصل هستی شناختی است که هر موجودیتی با موجودیت های دیگر در ارتباط است. مانند کتاب در حرفه کتابداری که نویسنده ای آن را خلق  می کند، آن نويسنده دارای آثار دیگری است که میان آنها ممکن است ارتباط وجود داشته باشد، موضوع آن با برخي کتابهای دیگر مشترک است و یا موضوع آن از برخي کتابها الهام گرفته یا اقتباس شده باشد. در هرصورت کتاب به عنوان یک هستی می تواند مطرح باشد و با هستی های دیگر در ارتباط عمودی، افقی و شبکه ای باشد."

استاد گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: "هستی شناسی سابقه دیرینه دارد، ارسطو تلاش کرد از طریق هستی شناسی و فلسفه، فهم مشترکی را درباره مفاهیم و اشیا بوجود آورد و هرکسی قادر باشد با این فهم مشترک با دیگری ارتباط برقرار کند. بیل گیتس نیز هستی شناسی را یک شکل از نمایش دانش جهان هستی یا بخشهایی از آن می داند."

وی افزود: "تبیین مفاهيم، ارتباط ها و موقعيت ها، فهميدن و برطرف كردن ابهام ها، شناسایی جایگاه و نقش هر موجوديت در نظام (هستی)، افزایش توانایی در نظم دهي، افزایش توانایی در بازیابی، ارائه تصویر کلی و با مفهوم و ارائه دانش به جای اطلاعات از جمله اهداف هستی شناسی است که همه این موارد در الگوی مفهومی صدق می کند."

فتاحی بیان کرد: "در دو دهه اخیر کاربرد مدلهای مفهومی فوق العاده افزایش یافته است، بسیاری از پژوهشها تلاش می کنند که برای خودشان مدل مفهومی مطرح کنند تا فهم بهتری از کاری که انجام شده یا قرار است انجام شود بدست داده شود."

وی در ادامه با نمایش نتایج بسیار زیاد بازیابی شده خانواده کتابشناختی در فهرست پیوست کتابخانه ملی، کتابخانه کنگره امریکا و worldcat اظهار داشت:  "با وجود رشد پيوسته و حجیم خانواده هاي كتابشناختي، در هیچ یک نظمی در ارائه رکوردها وجود ندارد و نمی تواند هستی و دانش را نشان دهد. Worldcat  هم تلاش کرده است که به الگوی FRBR نزدیک شود اما آنچه که در نمایش ارائه می شود دارای نظم معنادار که به شناخت کاربر کمک کند وجود ندارد. "

عضو هیأت علمی گروه کتابداری دانشگاه فردوسی مشهد اظهار داشت: "ایفلا تلاش کرد برای ضابطه مندی جهان کتابشناختی مدل مفهومی FRBR را ارائه کند که این الگو زمینه ساز گسترش شناخت انسان نسبت به جهان کتابشناختی و مجموعه آثار دانشی وی است. این مدل، تلاش دانشوران قلمرو سازماندهی اطلاعات برای به ضابطه درآوردن جهان کتابشناختی و نیز مفهومي كردن روابط گوناگون میان اعضاي خانواده هاي كتابشناختي در چارچوب یک هستی است."

وی گفت: "FRBR را می توان نسل اول الگوهای مفهومی برای سازماندهی خانواده های کتابشناختی و دسترسي به آنها قلمداد کرد. به همین دلیل، یعنی جوان بودن آن، بديهي است کاستی ها و چالشهایی در زمینه پیاده سازی آن وجود داشته باشد. "

دکتر فتاحی در ادامه چالشهایی FRBR  را در دو گروه كاستي هاي مربوط به خود  FRBR  به منزله يك مدل مفهومي و دشواريهاي مربوط به پياده سازي اين مدل در نرم افزارهاي كتابخانه اي تبیین کرد.

وی چالشهای مربوط به گروه اول را تفاوت در ساختار خانواده هاي كتابشناختي، تفاوت در نوع روابط ميان آثار، تفاوت در نامگذاري نوع آثار وابسته، تفاوت در نوع شناخت كاربران از خانواده هاي كتابشناختي و مشخص نبودن مرز میان سلسله مراتب موجودیتها (مرز میان اثر و بیان، بیان و نمود، نمود و نسخه) دانست و افزود: "مهمترین چالشها مربوط به گونه گونی و در نتیجه عدم تجانس میان انواع آثار کتابشناختی در حوزه های چندگانه دانش بشری (1. فلسفه و دین، 2. ادبیات و هنر، 3. علوم پایه و علوم کاربردی، 4. تاریخ و جغرافیا) است. این گونه گونی موجب تنوع در آثار وابسته در حوزه های مختلف موضوعی، و در نتیجه باعث؛ عدم تجانس در دسته بندی (خوشه بندی)، عدم تجانس در نامگذاري برچسبها و عدم تجانس در رابطه های کتابشناختی شده است. "

دکتر فتاحی گفت: "كمبود دانش تخصصي از الگوهاي مفهومي، مدلهاي هستي شناسي، و شیوه های پیاده سازی این الگوها در ميان كتابداران و متخصصان نرم افزاري، عدم همخواني نرم افزارها با نيازها، رفتار اطلاع جويي كاربران و ساختار مسطح مارك (ركوردهاي موجود) و وجود ميليونها ركورد مسطح مارك در نرم افزارهاي كتابخانه اي از جمله چالشهای پیش روی مدل FRBR در گروه دوم محسوب می شود."

وی در ادامه با بررسی و تحلیل فهرستهای مبتنی بر الگوی اف آر بي آر (مانند Fiction Finder و Perseus) بیان کرد: "این الگو در یک حوزه واحد مانند ادبیات و يا اشياي موزه اي كاربرد بهتري دارد اما در ساير حوزه ها، به دليل عدم تجانس ساختاري خانواده هاي كتابشناختي، اين الگو نيازمند توسعه است. "

دکتر فتاحی، توسعه الگوی اف آر بي آر با هدف غني سازي آن را یکی از راه حلهای رفع چالشهای FRBR دانست و افزود: "پیاده سازی مطلوب الگوی FRBR نیازمند طراحی یک ساختار چند لایه براي پيشينه كتابشناختي است همچنین يك ابرپيشينه با ساختار چند لایه براي پوشش سلسله مراتب خانواده كتابشناختي می تواند طراحی شود. اين ساختار مي تواند یک ابرپیشینه یا سوپر رکورد مانند آنچه توسط فتاحی در سال 1996 ارائه شد باشد که رویکردی هستی شناسانه به سازماندهی جهان کتابشناختی به شمار می رود. "

وی در تببین راه حل استفاده از شیوه های پيشرفته تر برای برقراری رابطه میان آثار، گفت: "با استفاده از شيوه تعريف رابطه ها در هستي شناسي ها مي توان رابطه ميان آثار را بازتعريف كرد. همچنین می توان از رویکرد و الگوی CRM برای توسعه رابطه ها استفاده کرد و بسط هستي شناسي براي مفاهيم و اطلاعات ميراث فرهنگي و مدارك موزه اي از دیگر راه حلها محسوب می شود."

رحمت الله فتاحی افزود: "می توان از دو تکنولوژی Linked data و record linkage به عنوان دو راه حل استفاده کرد."

وی در تبیین راه حل غنی سازی فیلدهای ارتباطی گفت: "نياز به بازنگري در ساختار برخي فيلدهاي ارتباطي در مارك به منظور ايجاد ارتباط سلسله مراتبي در رکوردهای موجود  داریم و ضروری است به فیلد «عنوان قراردادي» به منزله فيلد ارتباطي نگاه شود. همچنین هر منبع مي تواند به طور بالقوه عضو بيش از يك رده باشد."

دانش آموخته دانشگاه نیوساوت ولز استرالیا با اشاره به پایان نامه دوره دکتری خود و نمایش نمونه هایی از سوپر رکورد، الگوي آرماني برای جهان كتابشناختي را الگوی پیشینه مادر (ابر پیشینه) توصیف کرد که هدف از آن گردهم آوردن همه آثار یک خانواده کتابشناختی در یک چارچوب معنادار ، نمایش تصویری کلی (گشتالتی) اما روشن تر از جایگاه هر اثر در ساختار خانواده کتابشناختی، مشخص کردن نوع ارتباط میان آثار، ارائه دانش در باره جهان کتابشناختی و دسترسی به جهان کتابشناختی در 3 کلیک دانست.

وی در پایان سخنان خود دانشجویان ارشد و دکتری رشته کتابداری را برای انجام پژوهش های گسترده تر در حوزه موضوعی FRBR ترغیب کرد.

دکتر شعله ارسطوپور، عضو هیأت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری شیراز به عنوان دیگر سخنران این سمینار درباره «اثر: موجودیتی بنیادین در حرکت به سمت فهرست های رایانه ای دانش بنیان» سخن گفت.

دکتر ارسطوپور در تعریف «اثر» ، یکی از موجودیت های FRBR ، گفت: " از دیدگاه الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی، اثر مخلوقی فکری و هنری و مجموعه ای از افکار در ذهن خالق آن است. و از دیدگاه خاص محققان، مجموعه پیشینه هایی که فیلدهای عنوان و پدیدآور یکسانی داشته باشند. همچنین از دیدگاه عام محققان، مجموعه ای از اثر و آثار وابسته به آن که عنوان و پدیدآور اثر اولیه در جایگاه دوم قرار گرفته اند. و از دیدگاه اسمیراگلیا، مجموعه ای از مفاهیم ذهنی مشخص و مبین که به واسطه بیان عینیت می یابد.... این بدان معناست که یک اثر مجموعه ای از ذهنیات را در بر می گیرد."

عضو هیأت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری شیراز در ادامه تصریح کرد: " تعاریف انتزاعی از اثر به صورت غیر مستقیم به کارکرد اجتماعی اثر نیز اشاره دارند. اثر با توجه به اینکه از ذهنیت برخاسته است، چنانچه جذب شود؛ منجر به تغییر ذهنیت می شود. ملاک اثر بخشی اجتماعی اثر، میزان نفوذ اجتماعی و برهم کنش اجتماع و اثر بر یکدیگر  است. نمود اصلی این نفوذ و برهم کنش در خانواده کتابشناختی اثر است. برای مثال ویرایش های مختلف نشان از نفوذ اجتماعی اثر در درون یک جامعه ، آثار مجزا اما مرتبط نشان از نیاز اجتماع به روشن شدن برخی زوایای اثر، و ترجمه های مختلف نشان از نفوذ اجتماعی اثر در فرای مرزهای جامعه مبدا که همگی تشکیل شبکه ای از موجودیت های کتابشناختی را می دهند."

وی افزود: "یک فهرست تنها کارکرد یک سیاهه بازیابی را دارد اگر نتواند روابط میان گره های این شبکه را به درستی تعریف کند. در این حالت فهرست هنگام بازیابی اطلاعات صرفا مجموعه ای از نتایج را بدون یک نظم منطقی یا با یک نظم منطقی ناقص ارائه می کند و کارکرد گردهم آوری را انجام نمی دهند."

ارسطوپور در ادامه درخصوص نقش خانواده کتابشناختی در دانش آفرینی گفت: "دانش برای انتقال نیازمند خلق شدن است و برای خلق دانش نیاز به ایجاد ساختاری متشکل از واقعیتهای تجزیه ناپذیر و روابط میان آنها (دورنمای عمومی یا دانش عینی) می باشد. برای دانش آفرینی بایستی ساختار دانش عینی با ساختار دانش شخصی فرد هماهنگ شده و ترکیب گردد تا خلاء دانش شخصی از بین برود."

وی در ادامه درخصوص حرکت به سمت فهرستهای دانشی گفت: "درصورتیکه ساختواره دانش عمومی در قالب دورنمای عمومی به کاربر ارائه شود، کاربر نقص دانشی خود را شخصا شناخته و دانش در ذهن وی تولید می شود. در چنین شرایطی فهرست تنها ابزاری برای بازیابی اطلاعات نیست."

دکتر شعله ارسطوپور درخصوص نقش اثر در ایجاد فهرستهای دانش بنیان گفت: "اثر با توجه به ضریب نفوذ اجتماعی خود یک موجودیت مولد بوده و منشا موجودیتهای دیگر (بیان، قالب و مدرک) از یکسو و آثار دیگر است. آثار وابسته به اثر اصلی خود می توانند موجودیتی مولد باشند. بنابراین شبکه ای از موجودیتها و آثار مرتبط با آنها که همگی منشعب از اثر مادر بوده و مشتمل بر مجموعه ای از روابط سلسله مراتبی و هم ارز هستند، به وجود می آید."

وی افزود: "لازم است بازنمون دانشی در پیوند با خانواده کتابشناختی صورت گیرد که این موضوع مستلزم گردهم آوری و تعرف دقیق روابط و ارائه نمایشی دقیق و بهینه از این روابط (در قالب رابط کاربر جستجو و بازآرایی و معنابخشی به نتایج بازیابی شده) است."

دکتر ارسطوپور به ارائه نمونه هایی از جستجو را Portia-Visual Cat و Worldcat نمایش داد.

عضو هیأت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری شیراز گفت: "عناصر اطلاعاتی عنوان قراردادی، عنوان قبلی پیایندها، عنوان به منزله موضوع، شناسه افزوده نام/عنوان، نام تنالگان با مسئولیت معنوی برابر و شناسه به تشخیص اثر کمک می کنند."

وی با اشاره به بررسی انجام شده درخصوص برگزیده اثر شاهنامه فردوسی اظهار داشت: "بیش از 50 درصد رکوردهای مربوط به 4 ساله اخیر حداقل در دو فیلد از فیلدهای اصلی دچار نقص هستند  این در حالی است که خود قوانین فهرستنویسی دچار نقص هستند برای مثال «عنوان قراردادی» اختیاری است؛ و  لازم است به سمت RDA حرکت کنیم."

ارسطوپور با ارائه مثالی از ارائه و نمایش از یک خانواده کتابشناختی بر مبنای ابزارهای آنتولوژیکی بر لزوم توجه به کاربر و دانش افزایی وی تاکید کرد.

سپس دکتر محسن حاجی زین العابدینی، عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی سخنرانی خود را درخصوص «FRBR در عمل: بررسی پروژه های پیاده سازی FRBR در دنیا» آغاز کرد.

وی با اشاره به پیشینه مطرح شدن موضوع الگوی مفهومی FRBR در سال 1385 در ایران، به بیان خلاصه ای از مفاهیم مطرح در این الگو پرداخت.

وی گفت: "حدود 10-15 سال است که بر روی پیاده سازی الگوی مفهومی FRBR فعالیتهایی انجام شده است. برخی به دنبال پیاده سازی کامل الگو، برخی دیگر به دنبال ابزارهایی برای FRBR سازی بوده اند برخی نیز نظام های آزمایشی بوجود آورده اند."

حاجی زین العابدینی با نمایش فهرستی از نمونه های پروژه های مطرح در پیاده سازی الگوی مفهومی  FRBR گفت:" تاکنون هیچ یک از نمونه ها نتوانسته اند به طور کامل الگو را پیاده سازی کنند علت آن هم این است که یا سنگ FRBR بزرگ است یا دنیا به این نتیجه نرسیده است که می تواند آن را پیاده سازی کند و یا اینکه به قول تافلر ما در حال یک پرش موجی هستیم که احتمال وقوع این مورد بیشتر است و بسیاری از صاحبنظران اعلام کرده اند که ما از FRBR گذر خواهیم کرد چرا که این الگو که از سال 98 آمده خود دیتایی که تولید کرده از ابتدای دهه 90 است و شاید الان کاربردی نداشته باشد."

دکتر محسن حاجی زین العابدینی در ارائه مطالب خود ویدئوی جستجو و بررسی انجام شده با کلیدواژه IRAN در فهرست Worldcat  او سی ال سی را که بیش از 1.5 میلیارد انواع رکورد اطلاعاتی را در بر می گیرد و  پروژه Open library را ارائه نمود. Open library نیز یک فهرست شبه اف. آر. بی آر. است که تعاملی است و امکان درج کامنت، تگ، افزودن رکورد و ارائه گرافهای آماری را برای کاربر فراهم می کند.

وی در پایان اظهار داشت: "فهرستهای جدید، کاربر را به صورت کامل با تمام دنیایی که لازم دارد مواجه می کنند و صرفا این اطلاعات، کتابشناختی نخواهد بود. خوشبختانه در ایران پیاده سازی FRBR به جای اف. آر. بی. آر سازی مطرح شده است."

در ادامه سید ابراهیم عمرانی، سرپرست مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، درخصوص «میزان انطباق و امکان انتقال روابط کتابشناختی بین قالبهای مارک مبنا و الگوی مفهومی در نظر و در مصداق» به ایراد سخنرانی پرداخت.

وی در ابتدای سخنان خود با اشاره به بحث اهمیت روابط در جهان کتابشناختی و الگوی FRBR اظهار داشت: "آنتولوژیها مبتنی بر روابط هستند و FRBR هم به شدت مبتنی بر روابط است. موضوع مورد بررسی ما به بحث پیاده سازی از بنیان FRBR  است. آیا فهرستهای کتابخانه ای مارکی یا شبه مارکی با ساختار Flat قابلیت اف آر بی آری شدن دارند یا ندارند؟ که ما در سه پژوهش این موضوع را تعقیب کردیم و پژوهش حاضر (پایان نامه کارشناسی ارشد مهسا فردحسینی) یکی از آنهاست که بر روابط تاکید دارد. تعریف روابط از نگاه FRBR و سپس RDA و تفاوتهایی که دارند مورد نظر ما بود و اینکه چه میزان این روابط قابلیت انطباق دارند."

وی در ادامه با اشاره به پیشنهاد صورت گرفته در انجمن سازماندهی دانش، بر لزوم یکسان سازی معنای مفاهیم و واژه های به کار رفته در تعریف و معرفی FRBR تاکید کرد.

عمرانی ادامه داد: " گردهم آوري آثار  يا مدارك مرتبط، هدفي است كه تنها از طريق بيان دقيق روابط ميان پيشينه هاي كتابشناختي و يا عناصر داده اي تشكيل دهنده پيشينه در نمايشي موثر محقق خواهد شد."

وی درخصوص مشکلات موجود گفت: "بخش عمده این مشکلات ناشی از تفکرات 7.5*12.5 است و هنوز فهرستهای برگه دانی  پس ذهن فهرستهای مارکی وجود دارد. در سال 67 نیز این مشکلات در تبدیل دیتا به مارک مشکلاتی داشت و نیاز بود که فیلدهایی نظیر «موضوع» گسترش داده می شد که در حال حاضر نیز برای پیاده سازی الگوی جدید، این گسترشها را بسیار وسیعتر تجربه خواهیم کرد. مهمترین مشکل محدوديت نمايش نتايج جستجو براي آثار مرتبط با هم به شمار می آید."

عمرانی افزود: "در الگوي مفهومي، روابط براي ايجاد پيوند بين يک موجوديت و موجوديت ديگر ایجاد می شوند، رابطه ها براي ارتباط يا ارجاع بين موجوديت ها هستند و يک اثر توسط يک شخص به وجود آمده. "به وجود آمده توسط". يک رابطه دو طرفه بين اثر و نويسنده اثر بسیار اهمیت دارد. "

وی در ادامه با اشاره به انواع روابط مندرج در الگوی FRBR و گونه های روابط مندرج در پایان دکتر باربارا تیلت اظهار داشت: "طی مکاتبات انجام شده با وی پیشنهاد استفاده از پیوست J، RDA ارائه شد که پژوهش نیز آن را دنبال کرد. "

عمرانی سپس به توضیح مختصری از مارک پرداخت و تاکید کرد: "در سه پژوهش مذکور تمام عناصر داده ای مارک ایران مورد بررسی قرار گرفت و نمونه گیری انجام نشده است و از جهت مارک به الگوي مفهومي، با نگاهي دست بالا حدود 47 درصد از فيلدها، امکان انتقال گونه اي از روابط را بر اساس اين تطبيق دارند. ولي بر اساس فيلدهاي پر شده بوستان سعدي در نتايج اين پژوهش اين امکان به حدود 16 درصد تقليل مي يابد. این نتیجه بر مبنای تحليل محتواي 15140 فيلد در 639 پيشينه بوستان سعدي صورت گرفت. در این پژوهش به دنبال مصداقی برای گونه ها و انواع روابط بودیم که ماتریسی را در این زمینه ایجاد کردیم. همچنین پیوست J ، RDA برای انواع و گونه های روابط کدگذاری شد."

وی در پایان تصریح کرد: "بر مبنای نتایج این تحقیق، عنوان قراردادی مبنای روابط کتابشناختی ما می تواند قرار گیرد اما متأسفانه در دیتای کتابخانه ملی ایران به موضوع کمتر توجه شده است. همچنین بر اساس نتايج اين پژوهش فيلدهاي بلوک 4XX  بيشترين فيلدهايي هستند که بايد تکميل شوند. با توجه به اينکه بلوک 4XX  (بلوک رابطه هاي پيوندي) تنها بلوکي است که در ايجاد و برقراري حداقل روابط موثر است، در پيشينه هاي مورد بررسي در اين پژوهش  تنها 77 فيلد از کل 15140 فيلد موجود در پيشينه ها براي تبيين روابط تکميل شده است. اين در حالي است که عناصر داده اي بلوک 4XX با عناوين روابط کتابشناختي در الگوي مفهومي تا حد بسيار زيادي منطبق است. "

سمینار «جستجوی معنایی و نیاز به ساختارهای جدید اطلاعاتی (نظیر RDA و FRBR)» با سخنرانی مهندس احمد محمدزاده درخصوص «ساختارهای جدید نگهداری اطلاعات و جستجوهای معنایی»، مهندس بهرام نجفی « نیاز به تغییر شیوه ذخیره، توسعه و استفاده از اطلاعات کتابخانه ای» و مهندس امید حجتی « نگاهی شیء گرایانه به FRBR» ادامه یافت.

عکاس: طناز شیرازی