کار را باید به کاردان سپرد

 با توجه به اینکه اداره کتابخانه ها توسط مدیری متخصص و مجرب، یکی از عوامل اثرگذاری و موفقیت آنها محسوب می شود، بنابراین نقطه نظرات و دیدگاههای اساتید و اهل فن در حوزۀ علم اطلاعات و دانش شناسی را در خصوص این موضوع جویا شده  و همانطور که در گفتگوهای پیشین از نظر شما گذشت، دیدگاههای هر یک از ایشان را برای شما خوانندگان گرامی، در سایت لیزنا منتشر کردیم. در این گفتگو نیز اظهارات و دیدگاههای پروانه مدیرامانی، مدیر داخلی کتابخانه مرکزی و آموزشگر دانشگاه علوم پزشکی مشهد را منعکس کرده ایم که در ادامه می خوانید.

به گزارش خبرنگار لیزنا، پروانه مدیرامانی، مدیر داخلی کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در ابتدای گفتگو، اداره کتابخانه ها توسط متخصصین حوزه کتابداری را ضروری دانست و در ادامه افزود: طرح این موضوع با عبارتی نظیر (مدیریت کتابخانه ها) بسیار کلی است. کتابخانه ها جزیره های گسسته ای نیستند، یعنی واحد جداگانه ای از یک سازمان محسوب نمی شوند بلکه بخشی از یک سازمان بزرگتر هستند. مدیریت و ساماندهی یک کتابخانه با توجه به نوع فعالیت، گروه مراجعه کنندگان و اهداف راهبردی آن، به انواع گوناگون تقسیم می شود که در چگونگی ادارۀ آن اثر می گذارند.

وی در مورد افزایش کیفیت و کارایی خدمات کتابخانه بیان کرد: البته این زمانه و روزگاری که بیش از پیش درباره افزایش بهره وری، کارآیی و اثربخشی عملکرد کتابخانه ها گفته و شنیده می شود، سپردن مدیریت کتابخانه به افراد کارشناس و آموزش دیده این رشته، دیگر اقدامی عجیب و ناآشنا نیست. اگر هدف مدیران ارشد یک سازمان، افزایش کیفیت و کارآیی موثرتر خدمات کتابخانه آن سازمان است، پس کار را باید به کاردان بسپارند، چون کتابخانه هم بخشی از همان سازمان است و فعالیت ها و فرایندهایی کاملا تخصصی در آن انجام می شود.

آیا مدیر متخصص کتابخانه، دانش مدیریت دارد؟

مدیرامانی  در ادامه سخنان خود به شیوه های متفاوت در اداره کتابخانه ها اشاره کرد و گفت: اما آنچه از دید بنده، مهم است اینکه آیا شخص کاردان که قرار است مدیریت یک کتابخانه بزرگ را برعهده گیرد، در کنار دانش تخصصی خود، از دانش و اخلاق مدیریت نیز آگاه است؟ آیا ادارۀ کتابخانه ای کوچک با حداکثر دو نفر نیروی انسانی در مقایسه با کتابخانه ای بزرگ مشتمل بر تعداد بسیاری نیروی انسانی، بخش های متعدد، ابزار و تجهیزات، مخاطبان گوناگون و خدمات گسترده یکسان است؟ می گویند، دانش نظری در مبحث مدیریت کتابخانه ها باید در عمل نیز پیاده شود.  البته که باید پیاده شود، اما همه چیز در گفتار، سهل و آسان است. در سازمانی با روابط پیچیده و متغیر، برای اثبات توانایی اداره یک مجموعه، فراز و نشیب های گاه دشوار و  پرتنشی در انتظار ماست. آن دسته از کتابخانه هایی که مدیریت موفقی دارند به این دلیل بوده که آن مدیر، هم دانش تخصصی و  هم دانش مدیریتی مطلوبی دارد و نیز در ارتباطات و اجرا توانمند و ماهر است.

باید از دانش فارغ التحصیلان کتابداری استفاده شود

مدیر داخلی کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دلایل خود را  برای موافقت با مدیریت کتابخانه ها توسط متخصصان حوزه کتابداری چنین بیان کرد: اگر برای پاسخ به این پرسش این چنین بنگریم که حدود پنجاه سال است آموزش رسمی این رشته در کشور سابقه و جریان دارد، پس بی تردید از دانش و آگاهی ویژه فارغ التحصیلان این رشته در اداره کتابخانه ها بایستی بهره برد. زیرا کم و بیش واحدهای درسی مرتبط با اداره کتابخانه و اصول مدیریت نیز در مقاطع گوناگون تحصیل به دانشجویان عرضه می شود.

وی در ادامه از مهارتهای اخلاقی یک مدیر موفق سخن گفت و عنوان کرد: اگر برای تحلیل این مسئله، عملیاتی تر فکر کنیم، به این نتیجه می رسیم که برای اداره موثر و موفق یک مجموعه تخصصیِ همگام با ضرباهنگ دنیای امروز، «دانش و مهارت تخصصی» در کنار «دانش و مهارت مدیریتی» و مهارت های اخلاقی مفهوم می یابد. برای این مهارت های اخلاقی می توانم به موارد گوناگونی نظیر، خودانگیختگی، برخورداری از شخصیت پایدار و غیر متزلزل، بردبار و صبور در حل مشکلات،خويشتنداری در موقعیت های سخت و برانگیزاننده، حفظ آرامش در برابر بحران و واقع بینی در برخورد با مسائل، گوش دادن به صحبت ها و نظرهای دیگران و احترام به آنها، مهارت کافی برای رهبری افراد و روحیه کار تیمی، اشاره کنم.

حضور پررنگ متخصصان در مدیریت کتابخانه، چالشی اثربخش

مدیرامانی در خصوص تثبیت جایگاه مدیر متخصص در کتابخانه با برقراری روابط عمومی هوشمندانه سخن گفت و افزود: باور بنده این است که هر فارغ التحصیل کتابداری الزاماً ویژگی مدیر بودن را ندارد اما هر فارغ التحصیل کتابداری که بتواند کاملا فعال و آگاهانه در تصمیم گیری های مدیریتی مرتبط با کتابخانه مشارکت کند و ویژگی برقراری ارتباط و روابط عمومی موثر و هوشمندانه با افراد دیگر درسازمان را دارا باشد، جایگاه خود را در سازمان تثبیت می کند.  به تدریج با اثبات توانایی ها و شایستگی های خود در شوراها و کمیته های مدیریتی سازمان حضور پیدا می کند و از این راه جایگاه و حضور یک متخصص علم اطلاعات و دانش شناسی اثرگذار را در آن سازمان  محکم می کند. تلاش برای شناساندن حضور پررنگ متخصصان آگاه و مسئولیت پذیر در هر سازمان که هم دانش دارد و هم مهارت و توانایی، چالشی دشوار اما بسیار اثربخش تر خواهد بود.

مدیر کتابخانه به طور انفرادی عمل نکند

مدیرامانی لزوم استفاده از خردجمعی در مدیریت کتابخانه ها را متذکر شد و اضافه کرد: اگر متخصص این رشته، توانایی و هنر استفاده از خردجمعی و مشارکت در دانش سازمانی را دارا باشد، جایگاهی دارد اما اگر صرفا به صورت انفرادی در پی اثبات و عرضه دانش خود به دیگر افراد مجموعه و سازمان باشد، خیر، جایگاهی نخواهد داشت.  زیرا گزینه ها و چالش های محیط مدیریتی امروز در عرصه کتابخانه ها، نظیر نفوذ  فناوری نوین و جلوه های آن، افزایش نوع و ماهیت گروه استفاده کننده، افزایش انتظارها و تنوع نیازهای آنها، پویا نگهداشتن خدمات کتابخانه در مقابل فراز و نشیب های کاهش بودجه و مواردی از این قبیل نیاز به مدیران توانا، هشیار و متخصصی دارد  که از تک روی بپرهیزند و هماهنگ با مجموعه سازمان حرکت کنند، چون در این مسیر تخصص های گوناگون حضور دارند.

لزوم پاسخگویی سریع به نیازهای کاربران

وی با ارائه مثالی، ادامه داد: برای مثال، تخصص بنده در کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی است و سالهاست در بدنۀ مدیریتی کتابخانه های دانشگاهی مشارکت دارم. ماهیت و نوع استفاده کننده کتابخانه های پزشکی کشور ایجاب می کند که مدیر و کتابدار این کتابخانه ها همیشه در پاسخگویی و برآورده ساختن نیازهای اطلاعاتی هوشیار و سریع باشد. یعنی در حوزه پزشکی، ارائه خدمات مرجع، کاملا بلادرنگ و ویژه است. مخاطب ما اطلاعات مورد نیاز را در حداقل زمان نیاز دارد. مدیریت این نوع خدمات مثلاً در یک کتابخانه بیمارستانی هم یاری پزشک را می طلبد و هم کتابدار.

طرح اهداف عملیاتی توسط مدیران هوشیار

مدیرامانی در ادامه، مثالی از کتابخانه مرکزی دانشگاههای علوم پزشکی را مطرح کرده و افزود: مثالی دیگر بزنم، اخیراً وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، برنامه راهبردی پنج ساله خود برای کلیه معاونت های زیر مجموعه را عرضه کرده؛ از جمله معاونت تحقیقات و فناوری که کتابخانه های مرکزی دانشگاههای علوم پزشکی کشور زیرمجموعه آن هستند. در این برنامه راهبردی به طور خاص، واژه ای درخصوص کتابداری پزشکی دیده نمی شود اما از این برنامه، اهدافی در جهت «راهکارهای ارتقاء سواد سلامت و بهداشت» و نیز ارتقاء منابع اطلاعاتی معتبر در جهت تولید علم، علم سنجی و نظایر آن، دنبال می شود. بر اساس همین برنامه، هر دانشگاهی به تدوین برنامه راهبردی خود می پردازد که کتابخانه های دانشگاهی هم بخشی از همین برنامه خواهد بود. یک مدیر هوشیار، با تحلیل مباحث فوق و در پیوند با تخصص و اهداف بلندمدت کتابخانه تحت سرپرستی خود، می تواند اهداف عملیاتی موجز و معنی دار را تعریف کند.

کتابدار نباید منفعلان عمل کند

مدیر داخلی کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مشهد از وجود زیرساختهای لازم برای انتقال پُست مدیریت کتابخانه توسط کتابداران گفت: این زیرساختها فراهم است، به شرطی که کتابدار عملکرد ضعیف و یا منفعلی نسبت به فعالیت های سازمانی که در آن مشغول به کار هستند، نشان ندهد، بی انگیزه و سست نشود، خط مشی  هایش خوش  بینانه و مثبت بوده و مهارت های مدیریتی اش را بیشتر تقویت کند. همکاری و تعامل وی با گروه و برای ارتقاء مجموعه و مطلوب ترین خدمات به مراجعه کننده نیز ضروری است. قبلا هم عرض کردم، پیش زمینه های لازم در این مسیر تا حد زیادی به برقراری ارتباط قوی و مؤثر با سایر مدیران سازمان و تفاهم و تبادل اطلاعات با آنان دارد. کتابدار گوشه نشین و منزوی در بدنه مدیریتی یک سازمان جایگاهی ندارد. کتابدارها اگر واقع بین بوده و کمتر انتزاعی عمل کنند، امتیازهای بیشتری در محیط کسب و کار امروز کسب خواهند کرد.

کتابداری یا اطلاعات و دانش شناسی، یعنی تلفیق هنر، فن و علم

وی به مزایای مدیریت کتابخانه توسط اهل فن این حوزه اشاره کرد و افزود: کتابداری یا اطلاعات و دانش شناسی، یعنی تلفیق هنر، فن و علم. انتظار بر این است که متخصص این رشته، رمز و رازها و نیازهای اطلاعاتی مخاطبان و مراجعه کنندگان را بشناسد و بداند، بتواند نیازها و اولویت ها را تحلیل کند تا راه را به غلط نرود و تصمیم گیری هایش کاملا کارشناسی شده باشد. به طورکلی، بینش و نگرش مدیر کتابدار با مدیر غیر کتابدار تفاوت دارد. کتابخانه، ارگانیسمی زنده و پویاست که به افرادی خلاق، متخصص و کارآمد نیاز دارد.

نگرش سطحی مدیر غیرمتخصص به مسائل

مدیرامانی نگرش سطحی به مسائل کتابخانه را از پیامدهای افراد غیرمتخصص در صدر کتابخانه ها عنوان کرد و افزود: البته این پرسش، بسیار کلی است. واژه (کتابخانه ها) باید دسته بندی شود. در کتابخانه های بزرگتر مانند کتابخانه های مرکزی، حضور مدیر غیر کتابدار در کنار مشاور کتابدار هم بسیار ثمر بخش است، درصورتی که گوش های آن مدیر غیر کتابدار، همواره بر نقطه نظر های این مشاور باز باشد! که این هم از عهده یک کتابدار هنرمند و هشیار به خوبی برمی آید. قرائن و شواهد بسیاری شنیده و دیده ایم.

وی افزود: شواهد موجود نشان می دهد که نگاه و نگرش بیشتر (نه همه) مدیران غیرکتابدار به این مسئولیت کمی پیشِ پا افتاده است. واضح تر بگویم، شاید نوع کار و مکان کتابخانه، بسیار کسل کننده و عادی به نظر آید. ممکن است تصور نکنند که در ارزشمندترین و مولد ترین مکان در سازمان قدم گذاشته است، زیرا از مدیریت دانش و اطلاعات، از ابزارهای نوین دستیابی به اطلاعات، از راهکارهای توسعه خدمات کتابخانه ای اطلاعی ندارند.

عرضه کار خوب و باکیفیت، تصادفی نیست

مدیرامانی در پاسخ به سوالی مبنی بر جایگاه و منزلت کتابداران در جامعه، به رابطه میان مدیریت کتابخانه توسط فرد متخصص و ارتقاء جایگاه کتابداران در کتابخانه اشاره کرد و ادامه داد: عرضه کار خوب و با کیفیت، امری تصادفی نیست، بلکه حاصل مجموعه دانش تخصصی، تلاش هدفمند و صادقانه، مدیریت و اجرای ماهرانه است.  اگر صرفا برای ارتقاء جایگاه و منزلت اجتماعی خودمان قصد داریم مدیریت کنیم، به زودی می بازیم. اما اگر در سازمانی قادر به اثبات این نکته باشیم که حضور و جایگاه کتابدار در بهبود عملکرد و فرآیندهای آموزشی، پژوهشی و اداری سازمان نقشی کلیدی دارد، آن زمان است که سخن گفتن از منزلت اجتماعی مفهوم پیدا می کند.

نگرش منفی به رشته، مشکل ساز است

وی در ادامه سخنان خود تأکید کرد: می دانیم که شاخص های منزلت اجتماعی، متغیری است که قابل مشاهده و اندازه‏ گیری نیست و با توجه به ارزش ‏های اجتماعی از جامعه ‏ای به جامعه دیگر متفاوت است. ما کتابدارها حتی درخصوص جایگاه خود در جامعه احساس‏ و پندارهای منفی و دوگانه ای داریم، یعنی ارزش رشته و شغل خود را پایین ارزیابی می ‏کنیم چون مثلا حقوق و درآمدمان پایین تر از مشاغل دیگر است اما هنگام توجه و تعریف از مقام والا و معنوی کتابدار در تاریخ و فرهنگ گذشته ایران، جایگاه و منزلت خود را بالاتر از دارندگان همهء مشاغل دیگر می‏دانیم! این نوع پندارها و نوع نگرش مان به رشته، به‏ خودی‏ خود می ‏تواند برای کسب همان جایگاه و منزلت اجتماعی مشکل‏ آفرین و خطرساز باشد.

مدیرامانی در پایان سخنان خود تصریح کرد: آیا باور داریم که ما، خود می توانیم در تغییر شرایط موجود با سختکوشی و تلاش برای افزایش مهارت، دانش و تخصص، احساس مسئولیت و فداکاری و ارتقای صلاحیت های حرفه ای، موثر باشیم؟ و از طرف دیگر حس قدردانی و احترام جامعه را برانگیزانیم؟ رسیدن به این باور، هرگز با گلایه مداوم، مظلوم‏نمایی و کم‏کاری، عملی نخواهد شد.