کتابخانه های ما هنوز با جایگاه واقعی خود در جامعه فاصله دارند

با توجه به اهمیت داشتن مسأله مدیریت کتابخانه ها توسط متخصصان حوزه کتابداری، بر آن شدیم تا با گفتگو با اساتید و متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی، نقاط قوت و ضعف مدیریت این سازمان مهم توسط متخصصان این علم را ریشه یابی کرده و راهکاری علمی برای رفع مشکلاتی که در این مسیر وجود دارد، بیابیم. در این راستا، پای صحبت دکتر سید مهدی طاهری، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، نشستیم، نقطه نظرات و دیدگاههای وی را در این خصوص جویا شدیم. حاصل گفتگوی ما را در زیر دنبال می کنید.

ضروری است مدیر کتابخانه فردی متخصص باشد

به گزارش خبرنگار لیزنا، دکتر سید مهدی طاهری، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی درباره سپردن مدیریت کتابخانه ها به کتابداران گفت: اگر مدیر کتابخانه متخصص نباشد، در فرآیند تصمیم گیری دچار مشکل خواهد شد. به طور خلاصه مدیریت مساوی است با تصمیم گیری؛ تصمیم گیری نیز مبتنی بر دانش است.

وی افزود: از آنجا که دانش نیز حاصل تعامل میان اطلاعات است، بنابراین فردی که در یک حوزه تخصصی اطلاعات کافی ندارد، نمی تواند تصمیمات درستی اتخاذ کند. مسأله دیگر تفکر استراتژیک است، بدین معنی که مدیر بتواند تحولات و رخدادهای آینده را پیش بینی کند و متناسب با آنها راهبردهایی را طراحی نماید. بدون تردید هر فردی قادر به انجام چنین کاری نیست. شخصی قادر به انجام این کار است که کارشناس باشد و تخصص کافی در این زمینه را دارا باشد. با توجه به این که در عصر اطلاعات و دانش، با تحولات چشمگیر حضور داریم، یکی از مهترین سازمانهایی که به مدیر متخصص نیاز دارد، کتابخانه است. یکی از مشکلاتی که تا کنون از ناحیه ضعف مدیریت متوجه کتابخانه ها شده، این بوده که مدیرانشان تخصص و تفکر استراتژیک نداشته و نتوانسته اند برای بهبود جایگاه کتابخانه ها تلاش موثری داشته باشند. با این اوصاف ضروری است مدیر کتابخانه فردی متخصص باشد.

نیاز اطلاعاتی در جامعه ما نیاز درجۀ چهارم و پنجم است

دکتر طاهری در پاسخ به اینکه آیا در مدیریت کلان جامعه، جایگاهی برای کتابداران در سمت مدیریت تعریف شده اظهار داشت: مطمئناً در سازمانهایی که در  امر برنامه ریزی فعالند، این جایگاه برای کتابداران در نظر گرفته شده، اما موضوع این است که تأکیدی بر ضرورت آن نشده است. در این صورت این احتمال وجود دارد که افراد غیرمتخصصی را در سمت مدیریت کتابخانه ها قرار دهند که توانایی لازم برای پیشبرد اهداف و فعالیتها را نداشته باشند. مسأله دیگر این است که نیاز اطلاعاتی در جامعه ما نیاز درجۀ چهارم و پنجم است و این نیاز، متاسفانه مورد اقبال ویژه واقع نشده است.

در برخی موارد مدیران کتابخانه های بزرگ کشور هم تحصیلات مرتبط ندارند/ تصورشان بر این است که فعالیتهای کتابخانه ای، فعالیتهای چندان پیچیده ای نیستند

وی افزود: با وجود این که منابع اطلاعاتی غذای روح بشر هستند اما مردم کشور ما بیشتر بر رفع نیازهای جسمی تاکید دارند. این مسأله باعث شده آن طور که باید و شاید تاکیدی بر اعتلای کتابخانه ها نباشد، بنابراین تخصص مدیر آن نیز کمی مورد غفلت قرار گرفته است. البته سازمانی هم نیست که بر این امر نظارت کند. حتی در برخی موارد مدیران کتابخانه های بزرگ کشور هم تحصیلات مرتبط ندارند. شاید یکی از دلایل انتخاب افراد غیرمتخصص برای پست مدیریت کتابخانه ها این باشد که افرادی که از بیرون به کتابخانه می نگرند تصورشان بر این است که فعالیتهای کتابخانه ای، فعالیتهای چندان پیچیده ای نیستند و هر فرد غیرمتخصصی نیز قادر به مدیریت آنها خواهد بود. در صورتی که ایشان آگاهی دقیقی از فعالیتهای تخصصی کتابخانه ندارند که چنین افرادی را در سمت مدیریت قرار می دهند.

وی در ادامه افزود: از سوی دیگر، توجه ویژۀ مدیران کلان کشور به مقوله کتابخانه ها، به نحوۀ عملکرد مدیران کتابخانه‌ها بر می گردد. مسئولان باید توجیه شوند که کتابخانه، تا چه حد می تواند در یک جامعه اثربخش باشد. نشان دادن اثربخشی کتابخانه نیز با انجام فعالیتهای شاخص و قابل توجه حاصل خواهد شد. مدیران کتابخانه‌ها باید بتوانند کتابخانه ها را چنان موثر نشان بدهند که شناخت محدود مدیران سطوح بالاتر نسبت به کتابخانه را بهبود بخشیده و کتابخانه ها را مورد توجه بیشتری قرار دهند.

مدیر از یک طرف، مربی و از طرف دیگر، تسهیلگر و تسریع کننده فرایندهاست

دکتر طاهری در ادامه درباره اثر اِعمال مدیریت توسط متخصصان بر روند فعالیت های کتابخانه ها گفت: مطمئناً مدیریت کتابخانه توسط فرد متخصص، می تواند به بهبود فعالیتهای مختلف و فرایندهایی که در کتابخانه اتفاق می افتد کمک کند. مدیر از یک طرف، مربی و از طرف دیگر، تسهیلگر و تسریع کننده فرایندهاست. مدیر یک فرمانده نیست، بلکه یک مربی است، یعنی باید آنقدر بر مباحث حوزه کاری خود مسلط بوده و دانش کافی داشته باشد که بتواند آنها را به کارکنان خود آموزش دهد.

وی ادامه داد: تسهیلگری نیز از ویژگیهای مهم مدیر است. در واقع، کسی می تواند تسهیل کننده باشد که بر حوزه دانشی خود مسلط داشته باشد. تسهیل فرایندها بر اتخاذ تصمیمات صحیح و ارائه راه حل‌های ویژه مبتنی است، و این مهم بدون دانش تخصصی امکان‌پذیر نخواهد بود. با همه اینها، حتی اگر مدیر کتابخانه، متخصص این رشته نیست، چنانچه مدیر قوی و توانمندی باشد، قادر است با استفاده از سبک مدیریت مشارکتی و اِعمال درست آن در کتابخانه، از تخصص و دانش کارکنان متخصص خود سود برده و از ایشان به صورت تعاملی و هماهنگ با یکدیگر در جهت اهداف کتابخانه استفاده کند.

جذب هر چه بیشتر کاربران نیز به بهبود فرایندها و فعالیت‌های کتابخانه‌ها کمک خواهد کرد

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی درباره اثر حضور کتابداران در سمت مدیریت، برای بالا بردن جایگاه کتابخانه ها گفت: قطعاً همینطور است. کتابخانه، سازمانی خدماتی است، اگر مدیر آن متخصص باشد، بر روی کیفیت خدمات و  ارائه خدمات بهتر و متنوع تر نیز اثرگذار خواهد بود. به عنوان مثال، ارائه خدمات تحویل مدرک در کتابخانه، پاسخگویی کامل نیازهای کاربر را، بدون ارجاع وی به بخش‌های خدماتی دیگر در پی خواهد داشت و این مسأله بر رضایت کاربر از کتابخانه تاثیر فراوان دارد. توجه به این نکات، از عهده مدیران غیر متخصص خارج است.

وی افزود: زمانی که خدمات کتابخانه ها، به لحاظ کمی و کیفی برای مخاطب قابل قبول و مناسب باشد، کتابخانه‌ها در جذب کاربران موفق‌تر خواهند بود. جذب هر چه بیشتر کاربران نیز به بهبود فرایندها و فعالیت‌های کتابخانه‌ها کمک خواهد کرد. مدیر متخصص می تواند تشخیص دهد که کیفیت و تنوع خدمات ارائه شده در کتابخانه ها باید به چه نحوی باشد، و تحقق این امر مهم به بهبود جایگاه کتابخانه در جامعه کمک خواهد کرد.

کتابخانه های ما هنوز با جایگاه واقعی خود در جامعه فاصله دارند

دکتر طاهری در ادامه درباره پیامدهای به خدمت گرفتن نیروی غیرمتخصص در کتابخانه گفت: با وجود یک مدیر غیرمتخصص، مسلماً کتابخانه نمی تواند اثربخشی لازم را داشته باشد. یکی از مشکلات کتابخانه های ما این است که هنوز با جایگاه واقعی خود در جامعه فاصله دارند. با این اوضاع و احوال، یک مدیر غیرمتخصص توانایی اثربخش نشان دادن کتابخانه‌ها را دارا نیست. مدیر غیرمتخصص نمی تواند مربی، تسهیلگر و تسریع کننده خوبی در فرایندها کتابخانه باشد. وی قادر نخواهد بود در چالش های ایجاد شده، تصمیم گیرنده خوبی باشد، و بحران‌های پیش رو را مدیریت نماید. با این حال، به طور استثناء، مدیران غیر متخصصی هم وجود داشته‌اند که توانسته اند عملکرد موفقی داشته باشند. زیرا قابلیت های مدیریتی بالایی را داشته و گرچه نقش مربی گری را ایفا نکرده اند، اما با سبک مدیریت مشارکتی و با کمک دانش و تخصص کارکنان متخصص خود، نقش تسهیلگر در فرایندها را ایفا نموده، و در چالش های ایجاد شده توانسته اند موفق عمل کنند.

آموزش کارورزی باید به گونه ای باشد که فرد در جایگاه مدیریتی توانمند ظاهر شود

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبائی درباره تأثیر آموزش در در تثبیت جایگاه و منزلت کتابداران گفت: بخشی از عدم توجه به تخصص مدیران کتابخانه‌ها از سوی سازمان‌های برنامه‌ریز و تصمیم گیرنده، این وضعیت نه چندان مطلوب آموزش علم اطلاعات و دانش‌شناسی است. از یک سو نظام و برنامه های آموزشی که در دانشگاهها وجود دارد باید به شکلی روزآمد و همگام با تحولات حوزه تعریف شود تا از تمامی ظرفیت‌های جدید حداکثر استفاده صورت گیرد.

وی افزود: از سوی دیگر آموزش کارورزی باید به گونه ای باشد که زمانی که فرد در جایگاه مدیریتی قرار گرفت، برای ورود به بازار اطلاعات و رقابت با محیط‌ها و مراکز هم راستا توانمند ظاهر شود. افزون بر بحث آموزش، مسأله مهم دیگر به ویژگیهای عمومی افراد مربوط می شود. به عنوان مثال داشتن توانایی حل مسأله به عنوان یک خصیصه مهم برای مدیر به شمار می‌آید. چون مدیر به طور مرتب با بحرانهایی روبرو می شود و باید بتواند تصمیمی بگیرد که در کوتاهترین زمان و به بهترین شکل، منجر به حل مشکلات و مسائل شود. ویژگی مورد نیاز دیگر، داشتن خلاقیت به ویژه در حوزه مدیریت کتابخانه‌ است. به نحوی که قابلیت‌های بالقوه کتابخانه را به فعلیت برساند. مهارت های ارتباطی مدیر برای برقراری ارتباط موثر با اشخاص حقیقی و حقوقی مرتبط با کتابخانه نیز از اهیمت فراوانی برخوردار است.