از ترجمه بیش از حد در امر تدوین اصطلاحنامه ها پرهیز شود

از آنجا که اصطلاحنامه ها به عنوان ابزاری حیاتی در نظام های سازماندهی دانش کنونی به شمار می آیند و از این ابزار در مراکز اطلاع رسانی کشور ما استفاده چندانی نمی شود؛ پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا)، گفتگویی در خصوص « تغییر جایگاه اصطلاحنامه ها در سازماندهی اطلاعات و علل عدم ناکارآمدی اصطلاحنامه های فارسی» با دکتر مظفر چشمه سهرابی،رییس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه اصفهان و عضو هیات علمی این دانشگاه،  انجام داده است:

• آقای دکتر چشمه سهرابی لطفا در شروع بفرمایید: فلسفه ایجاد و شکل گیری اصطلاحنامه ها در علم اطلاع رسانی چیست؟

اگر بخواهیم از منظر کتابداری وارد این قضیه شویم قاعدتا مسأله شکل گیری اصطلاحنامه از دو زاویه  قابل طرح است. نخست اینکه اصطلاحنامه برای ما در هر رشته و یا حوزه از معرفت بشری در حکم نقشه دانش آن رشته است. ماهیت دوم شکل گیری اصطلاحنامه ها به عنوان یک ابزار در سازماندهی و ساماندهی به اطلاعات، یا به تعبیر روشن تر ذخیره و بازیابی اطلاعات، است که اصولا به این بعد اصطلاحنامه ها کمتر توجه شده  است.

• نقش و جایگاه اصطلاحنامه ها را در سازماندهی دانش و اطلاعات چگونه ارزیابی می کنید؟

نقش و جایگاه اصطلاحنامه ها در سازماندهی دانش حیاتی است. اگرچه از این ابزار حیاتی در کشور ما استفاده چندانی نمی شود. جایگاه اصطلاحنامه در سازماندهی اطلاعات، مشابه جایگاه سرعنوان های موضوعی در سازماندهی منابع کتابی است. امروزه از این ابزار در کشور ما بیشتر برای ساماندهی پایان نامه های تحصیلی در کتابخانه های دانشگاهی استفاده می شود و متاسفانه استفاده از آن عمومیت ندارد. حال آن که در بسیاری از پایگاه های اطلاعاتی بزرگ این ابزار به عنوان یک قابلیت در کنار دیگر قابلیت های آن، نقش زیادی در بعد سازماندهی اطلاعات چه از نظر ذخیره و  چه از نظر بازیابی دارد. اما، بد نیست به یک واقعیتی اشاره کنم  که در حال حاضر، ظهور نرم افزار های کتابخانه ای و قابلیت های نسبتا خوب آنها، نظام فهرستنویسی منابع اطلاعاتی و محدویت های آن را با چالش های جدی مواجه ساخته  که در نتیجه اجماع خاصی در دنیا در خصوص بکارگیری روش های دیگر در نرم افزار های کتابخانه ای و پایگاه های داده هم برای ذخیره و  هم برای بازیابی در حال شکل گیری است. لذا، به نظر می رسد، روند فعلی سازماندهی دانش، ظهور استفاده بیشتر از این ابزار را در ذخیره و بازیابی اطلاعات نوید می دهد.

• وضعیت اصطلاحنامه های فارسی تخصصی در حوزه های مختلف علم و همچنین اصطلاحنامه های عام را چگونه ارزیابی می کنید؟

متاسفانه در زبان فارسی و در کشور ما به شکلی که باید و شاید روی اصطلاحنامه ها کار نشده، که این خود دلایل خاصی دارد. یکی از دلایل اصلی آن به ضعف علمی خود ما کتابداران بر می گردد. دلیل دوم، به خاطر ضعف آموزش اصطلاحنامه در نطام آموزشی رشته کتابداری و اطلاع رسانی در کشور است. دلیل سوم این امر، فقدان یا کمبود مراکز تدوین اصطلاحنامه در کشور است. و دلیل چهارم به سیستم های اطلاعاتی و صاحبان آنها، که ارزش زیادی برای نقش و جایگاه اصطلاحنامه ها در نظام ذخیره و بازیابی قائل نیستند، بر می گردد. اضافه بر این، از دلایل اصلی دیگر ناکارمدی اصطلاحنامه های فارسی را باید هزینه سنگین تدوین آنها اشاره کرد.

وضعیت فعلی اصطلاحنامه های تخصصی و عمومی فارسی چندان مطلوب نیست. اگرچه این به معنی نادیده انگاشتن زحمات دوستانی که در این حوزه فعالیت کرده اند نیست. و اتفاقا باید از همه آنها تشکر کرد. اما واقعیت امر این است که اگر مجموعه تلاش های یکی دو مرکز در کشور را که در کار تدوین اصطلاحنامه ها نقش زیادی دارند، کنار بگذاریم، آن وقت خواهیم دید که تدوین اصطلاحنامه در ایران کاری فردی است. اضافه بر این، بخش عمده اصطلاحنامه های موجود ترجمه هستند. این نکته را نیز باید اشاره کرد، که در میان اصطلاحنامه های فارسی، مواردی نظیر اصطلاحنامه علوم قرآنی، و ...  وجود دارند که به اعتقاد من جزء شاهکارها به حساب می آیند و باید زحمات تدوین کنندگان آنها را ارج نهاد.

من بر این باورم که در عصر الکترونیکی جایگاه اصطلاحنامه ها کمتر از دیگر ابزارهای دانش نیست و ما انتظار داریم  که یک ساختار جدید در کشور و طبیعتاً در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جهت تدوین اصطلاحنامه ها شکل گیرد تا بتوانیم از این نابسامانی در حوزه اصطلاحنامه ها نجات یابیم.

در این جا باید متذکر شود که یکی از افکار اشتباهی که ما کتابداران داریم این است که بر این باوریم که تمام اصطلاحنامه ها را باید مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران تدوین کند در حالی که چنین نیست و رسالت این مرکز تنها تدوین بخشی از اطلاعات مربوط به ابزارهای دانش می باشد.

نکته ای که در این جا لازم به ذکر می بینم این است که از ترجمه بی مورد در امر تدوین اصطلاحنامه ها باید پرهیز کنیم. زیرا، متاسفانه یا خوشبختانه، بخش عمده اصطلاحنامه ها را ترجمه تشکیل می دهد. خوشبختانه از این زاویه که اصطلاحنامه های ترجمه ای می توانند به دوستانی که به کار نمایه سازی نظیر نمایه سازی پایان نامه های تحصیلی و سایر مدارک مشغول هستند، کمک کنند و متاسفانه از این زاویه که این ترجمه ها اکثرا کلیشه ای بوده و گاهی اوقات اصطلاح درست و مناسب آن در زبان فارسی برگزیده نشده است.

در مجموع باید گفت: تدوین اصطلاحنامه ها را بهتر است از حوزه فردی خارج کرده و با استفاده از خرد جمعی به تدوین اصطلاحنامه هایی مناسب و جامع بپردازیم.

• به نظر شما علل نا کارآمدی اصطلاحنامه های فارسی در نظام های سازماندهی دانش کنونی چیست؟

بهتر است به این سوال از دو دیدگاه ذخیره اطلاعات و بازیابی اطلاعات پاسخ دهم.

علت اصلی ناکارآمدی اصطلاحنامه ها در حوزه ذخیره عدم اعتقاد به این ابزار است. تصور ما بر این است که با زبان طبیعی و یا یک نظام کنترل شده واژگان، جستجو در یک مجموعه به صورت کامل انجام خواهد شد.

دومین علت ناکارآمدی اصطلاحنامه ها در امر دخیره ضعف جدی در استفاده از آنها و تعداد کسانی است که به این امور می پردازند. و سومین علت آن این است که سیستم های اطلاع رسانی را کتابداران پیش نمی برند. لذا، بکارگیری اصطلاحنامه در این سیستم ها به یک آرزو تبدیل شده است.

از زاویه بازیابی اطلاعات نیز، چند علت را می توان به عنوان علل ناکارآمدی اصطلاحنامه ها ذکر کرد.  نخست اینکه ما یاد گرفته ایم با استفاده از کلید واژه به جستجو در پایگاه ها و یا دیگر منابع بپردازیم و با چنین دیدی قاعدتا میزان جامعیت و مانعیت اطلاعات بازیابی شده برای ما مهم نیست. در صورتی که اعتقاد بر این است که استفاده از اصطلاحنامه ها در امر بازیابی باعث افزایش میزان دقت می شود. دوم اینکه، با توجه به این که اکثر پایگاه های اطلاعاتی از سیستم جستجو به زبان طبیعی یا زبان کنترل شده استفاده می کنند، لذا مجال نیاز و استفاده از اصطلاحنامه را از مراجعه کنند گان گرفته اند.

• چه کسانی در کشور می توانند متولی ساماندهی به وضعیت اصطلاحنامه ها باشند؟

در کشور ما، اصطلاحنامه ها در حال حاضر به چهار طریق ممکن تدوین می شوند:

1. فردی: اشخاصی که به تنهایی و بدون دریافت هزینه از جایی به دلیل نیاز کاری یا علاقه مندی دست به تدوین اصطلاحنامه زده اند.

2. در قالب طرح پژوهشی: اشخاصی که در قالب طرح پژوهشی با مراکز یا سازمان های مختلف همکاری می کنند.

3. پایان نامه های تحصیلی: در پاره ای مواقع برخی دوستان دانشجو در قالب پایان نامه به تدوین اصطلاحنامه پرداخته اند.

4. سازمان ها و مراکز : که در کنار سایر فعالیت ها به امر تدوین اصطلاحنامه نیز می پردازند. نظیر مرکز اطلاعات و مدارک علمی، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی،کتابخانه ملی و .....

به نظر من اگر قرار باشد یک نفر متولی تدوین اصطلاحنامه باشد با توجه ماهیت کار اصطلاحنامه، نتیجه ممکن است از جامعیت و مانعیت لازم برخوردار نباشد. پیشنهاد من این است که یک مرکز، دفتر یا مجموعه ای خاص برای تدوین اصطلاحنامه ها در کشور شکل گیرد که به امر تدوین و نظارت بر این ابزار مهم دانش بپردازد. بدیهی است که اگر این دفتر در پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران که سنخیت بیشتری با آن است ایجاد شود نتیجه بهتری خواهد داشت.

• کتابداران و اطلاع رسانان چه نقشی در ایجاد و بهبود وضعیت اصطلاحنامه ها می توانند داشته باشند؟

به طور خلاصه اگر اشاره کنم، تدوین اصطلاحنامه ها به جز آن قسمتی که به ادبیات و زبان برمی گردد در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی است. نکته ای که این جا بهتر است ذکر کنم این است که متاسفانه ما درس واحدی در باره اصطلاحنامه در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد نداریم. تنها در مقطع ارشد در درس ذخیره و بازیابی اطلاعات و نمایه سازی و چکیده نویسی می توان اصطلاحنامه را به صورت محدود تدریس نمود. لذا، دوستان کتابدار و اطلاع رسان ما که 12 واحد در مقطع کارشناسی فهرستنویسی و رده بندی می خوانند از وجود یک درس دو واحدی درباره اصطلاحنامه محرومند. پس نباید از کتابداران انتظار زیادی داشته باشیم که در ایجاد و توسعه اصطلاحنامه ها نقش کلیدی داشته باشند. واقعا می توان گفت نظام آموزشی ما در این زمینه دارای یک ضعف جدی است.

• متخصصان چه حوزه های دیگری می توانند به کتابداران یاری رسانند؟

به اعتقاد من در هر حوزه ای از علم جهت تدوین اصطلاحنامه ها گروه متخصصان آن حوزه باید با کتابداران همکاری داشته باشند. مثلا جهت تدوین اصطلاحنامه زیست شناسی بهترین راه این است که گروهی صاحب نظر جهت انتخاب گزینش و تایید اصطلاح ها به عنوان کمیته تدوین اصطلاحنامه در کنار کتابدار حضور داشته باشند در این صورت اصطلاحنامه به شکل جامع و کامل خواهد بود. اصطلاحنامه علوم قرآنی که مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی قم آن را تدوین نموده، دارای چنین ساختاری است که از اعتبار بالایی برخوردار می باشد.

• به نظر شما موانع موجود در ایجاد و گسترش اصطلاحنامه ها در کشور چیست؟

موانع مختلفی در ایجاد و گسترش اصطلاحنامه ها موجود است که در این جا من به صورت مختصر به چند مورد آن اشاره می کنم:

اول باید به نظام آموزشی اشاره کرد. همانطور که در مباحث قبلی نیز گفته شد ضعف جدی در ارتباط با آموزش اصطلاحنامه ها داردیم.

دوم ، افراد دست اندر کار سیستم های اطلاعاتی هستند که شناخت درستی از اصطلاحنامه ها پیدا نکرده اند و

سومین مانع خود ما (کتابداران) هستیم که اصطلاحنامه ها را هنوز به طور جدی به عنوان ابزار جستجو باور نکرده ایم.

• برای اینکه بتوانیم اصطلاحنامه های تخصصی و همچنین روزآمد در حوزه های مختلف داشته باشیم پیشنهاد شما چیست؟هم اکنون باید از کجا شروع کرد؟

همانطور که می دانید اصطلاحنامه ها و فرهنگ های لغت پویا هستند پس برای اینکه بتوانیم اصطلاحنامه ای تخصصی و روزآمد در یک حوزه علم داشته باشیم باید گروهی متخصص را که مرتبا در تعامل با آن رشته هستند  بکار گیریم تا بتوانند اصطلاح های جدید را وارد اصطلاحنامه کنند. به طور خلاصه باید اصطلاحنامه ها را به سمت تخصصی شدن آنها پیش ببریم و اگر قرار باشد نسخه ای روز آمد داشته باشیم باید در کنار نسخه چاپی نسخه الکترونیکی آن را نیز تدوین کنیم در این صورت می توان به طور روزانه اصطلاحنامه ها را روزآمد نمود.

گفتني است: مظفر چشمه سهرابي دانش آموخته  دوره دكتری رشته اطلاعات و ارتباطات دانشگاه استندهال فرانسه، تا كنون در چند كنفرانس بين‌المللي در كشورهاي فرانسه، انگلستان، اتريش، ‌بلژیک، تونس و .. شركت كرده و در سال 79 حائز رتبه دانشجوي نمونه كشوري در مقطع فوق ليسانس شده است.

وی زیر نظر دکتر عباس حری چند پروژه نمایه سازی را انجام داده و در تدوین اصطلاحنامه های تخصصی نیز صاحب تجربیاتی است. اضافه بر این، چند سالی است که در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد به تدریس نمایه سازی و چکیده نویسی می پردازد. از جمله آثار وی در حوزه اصطلاحنامه ها می توان به  مقاله «تأثیر استفاده از اصطلاحنامه در بانک های اطلاعاتی کتابشناختی بر میزان جامعیت، مانعیت و مدت زمان جستجوی اطلاعات بازیابی شده»، منتشر شده در فصلنامه کتاب اشاره کرد.

• از اینکه در این مصاحبه شرکت فرمودید متشکرم

با سپاس از شما و با آرزوی موفقیت

خبرنگار: شیدا اکبران