پایگاه های تخصصی علوم اسلامی حاصل تلاش گروه نمایه سازی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی

پیرو درج مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد، رئیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی در لیزنا و معرفی کلی فعالیتهای مختلف مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، یکی از  فعالیتهای این مرکز، «نمایه سازی» عنوان شده بود. اکنون به منظور کسب اطلاعات بیشتر درخصوص فعالیت نمایه سازی مرکز، خبرنگار پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا)، گفتگویی با حجت السلام و المسلمین سید تقی واردی، مدیر گروه نمایه سازی، انجام داده است که اطلاعات کامل را در مورد نحوه کار این بخش و فعالیت هایی که در دستور کار این گروه است از زبان خود ایشان جویا شویم.

حجت السلام والمسلمین سید تقی واردی، در ابتدا در خصوص پیشینه فعالیت های گروه نمایه سازی گفت: «گروه پژوهشی نمایه سازی» همزمان با تأسیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی در سال 1384 به وجود آمد و فعالیت رسمی خویش را آغاز کرد.

وی افزود: البته باید به این نکته اشاره کنم، که ما کار نمایه سازی را پیشتر از این، یعنی از سال 1368 در بخش پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی به صورت آزمایشی انجام می دادیم و در آن دوره بخشی از مجلات علمی و دینی و روزنامه های کثیرالانتشار را نمایه سازی کردیم و آن را تا سال 1375 ادامه دادیم و در این مدت قریب به 80  مجله، از شماره های نخست تا آخرین شماره های آن زمان را و  هم چنین روزنامه ها و نشریات سال های 1367 تا 1375 را نمایه سازی کردیم.

حجت السلام والمسلمین سید تقی واردی اظهار داشت: تجربه دیگر این گروه، «نمایه سازی مجموعه آثار اندیشمندان انقلاب اسلامی» بود که تصمیم داشتیم، ابتدا از نمایه سازی آثار حضرت امام (ره) شروع کنیم ولی چون مرکز تنظیم و نشر آثار امام، متولی کار آثار امام شده بود و می خواست همه کارهای مربوط به حضرت امام (ره) زیر نظر آن موسسه انجام گیرد، لاجرم ما از انجام آن منصرف شده و مجموعه آثار دیگر بزرگان و اندیشمندان انقلاب اسلامی همچون شهید مطهری، مقام معظم رهبری، علامه حسن زاده آملی، آیت الله جوادی آملی و بعدها مجموعه آثار خطیب توانا آیت الله فلسفی را در دستور کار نمایه سازی قرار دادیم. ولیکن در ادامه کار توفیق اتمام و تکمیل برخی از آن ها را نداشتیم . زیرا نمایه مجموعه آثار ایت الله جوادی آملی را به درخواست موسسه اسراء به این موسسه واگذار کردیم و نمایه آثار مقام معظم رهبری ( پیش از تولی مقام عظمای ولایت ) را به دفتر معظم له که به تازگی شروع به کار کرده بود منتقل کردیم، اما با کمک خدای مهربان تمام آثار شهید مطهری را نمایه موضوعی و تفصیلی کرده و در قالب نرم افزاری به نام « مطهر » تکثیر و منتشر کردیم. همچنین تعداد زیادی از آثار آیت الله حسن زاده آملی را نمایه موضوعی نموده و در قالب نرم افزاری به نام « نجم » تکثیر و منتشر کردیم ، البته تمامی آثار ایشان نمایه نشده بود و فعالیت و همت دیگری را می طلبد. بعد از آن دو آثار ، به خاطر علاقه و نیاز مبلغان اسلامی به اندیشه های مرحوم آیت الله محمد تقی فلسفی، آثار وی را نیز نمایه سازی نموده و در قالب نرم افزاری تحت عنوان « خطیب »  تکثیر و عرضه نمودیم.

واردی افزود: تمام این فعالیت ها که اشاره شد مربوط به کارهای ابتدایی نمایه سازی بود که قبلا در مرکزی به نام «مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی» ( پیشینه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ) صورت می گرفت.

در آن زمان متوجه شدیم که نمایه سازی منابع اسلامی نیاز مبرم به «اصطلاحنامه» دارد و بدین جهت فعالیت های نمایه سازی را کمرنگ و حتی متوقف کرده و به امر تدوین اصطلاحنامه پرداختیم و حدود هفت - هشت سال محققان مرکز مشغول تحقیق و تدوین اصطلاحنامه های علوم اسلامی شدند و چون به نتایج مثبت و مفیدی دست یافته و نیازهای نمایه سازی را برآورده کردند، مجددا نمایه سازی را در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی راه اندازی کردیم ولیکن با رویکردهای جدید و متدهای روزآمد نمایه سازی.

واردی در ادامه گفت: پیش از پرداختن به این دوره از نمایه سازی، بهتر است یک آشنایی اجمالی از کار نمایه سازی داشته باشیم.

امروزه نمایه سازی یکی از روش های مهم و سازنده در سازماندهی منابع اطلاعاتی است. واژه «نمایه سازی» معادل واژه لاتینی «INDEXING» است که تعاریف متعدد و متفاوتی برای آن بیان شده است و یکی از تعریف هایی که اشکال کمتری بر آن وارد شده است، این تعریف می باشد : " ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روش های مختلف به منظور سازمان دادن اطلاعات در سهولت دستیابی."

با توجه به این تعریف از نمایه سازی، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی تصمیم به بازیابی هدفمند مدارک ذخیره شده از علوم مختلف اسلامی نمود. اصولا نمایه سازی مراحل مختلفی دارد و در بین آن ها دو مرحله از بقیه آن ها مهمتر و برجسته تر می باشند. یکی از آن دو  «تحلیل محتوایی» مدرک یا سند مورد نظر است. به این معنا که محتوا و متن منابع توسط محققان نمایه ساز به دقت بررسی و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد و هرگاه به موضوعی دست یابند آن را اصطیاد و در گردونه نمایه های موضوعی قرار می دهند. مرحله دوم تبدیل مفاهیم به توصیفگرها و یا اصطلاحات است که اصطلاحا به آن «ترجمه» می گویند.

محققان نمایه ساز در هر بخش، موظف هستند در ورود اطلاعات توجه وافی و کافی داشته و نمایه های درستی را وارد کنند تا در امر بازیابی اطلاعات، کاربران با مشکلی مواجه نگردند.

سپس حجت السلام والمسلمین واردی با اشاره به دوره دوم نمایه سازی مرکز گفت: در دوره دوم نمایه سازی تصمیم گرفته شد که نمایه سازی مرکز به صورت تخصصی انجام گیرد. یعنی یکی از رشته های خاص علوم اسلامی تعیین و منابع آن به صورت موضوعی نمایه گردند. در این راستا تعدادی از رشته های مربوط به علوم اسلامی در دستور کار قرار گرفت و برای تامین متون آن ها ( اعم از الکترونیکی و مکتوب ) اقدامات لازم انجام گرفت و در ابتدا منابع « علم اصول فقه » توسط محققان نمایه سازی شد . از بین منابع فراوان علم اصول حدود 100 جلد از کتاب های مربوط انتخاب و نمایه شدند.

کار بعدی نمایه سازی، نمایه منابع  « علوم قرآنی » بود که خواهان فراوانی در بین شیعیان و عموم مسلمانان دارد. این کار در حال اتمام است و به زودی در قالب نرم افزاری با عنوان « پایگاه تخصصی علوم قرآنی » تکثیر و منتشر می گردد. البته پیش از تدوین این نرم افزار، نرم افزار کوچکتری از دل این نمایه ها با عنوان « التمهید » استخراج و منتشر گردید که حاوی منابع علوم قرآنی قرآن پژوه معاصر « حضرت آیت الله محمد هادی معرفت (ره) » است و مورد استقبال قرآن پژوهان قرار گرفته است.

هم اینک در حال نمایه سازی منابع « کلام اسلامی » هستیم که حدود هشتاد درصد کار پیشرفت داشته است. این پروژه شامل کتاب های کلامی و اعتقادی شیعه  و اهل سنت می باشد و تا کنون در حدود 120 جلد از کتاب های مورد نظر نمایه شدند و کل کار انشاء الله تا اوائل سال آینده به اتمام خواهد رسید .

پروژه دیگر نمایه سازی، نمایه منابع « اخلاق اسلامی » است که مقدمات آن فراهم شده ولی هنوز آغاز به کار نکرده و منتظر تصویب و ابلاغ بودجه آن هستیم.

وی افزود: در ارتباط با نمایه سازی منابع اسلامی چندین نرم افزار تهیه و تکثیر شدند، که برخی از آن ها منسوخ و برخی دیگر موجود و در دسترس می باشند.

به عنوان مثال نرم افزار «نمایه مطبوعات» که حدود 16 سال قبل در محیط داس تدوین شده و سال های زیادی در بانک اطلاعات دفتر تبلیغات اسلامی مورد استفاده قرار می گرفت، هم اینک وجود خارجی نداشته و منسوخ شده است. اما نرم افزار «مطهر» که حاوی نمایه های آثار شهید مطهری (ره) بود، هم اینک موجود و مورد استفاده قرار می گیرد. قابل توجه است که این نرم افزار علاوه بر تکثیر در شمارگان زیاد در محیط داس در دهه پیشین، در این سال ها نیز بیش از یکصد هزار عدد در محیط ویندوز تکثیر و توزیع شده و هنوز هم خواهان بی شماری دارد.

«پایگاه تخصصی اصول فقه» ، نرم افزار «خطیب» ، نرم افزار «نجم» و نرم افزار «التمهید» از جمله نرم افزارهای نمایه ای مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی می باشند و در آینده نزدیک «پایگاه تخصصی علوم قرآنی» و «پایگاه تخصصی کلام اسلامی» به مجموعه نرم افزارهای نمایه ای مرکز افزوده می شود.

مدیر گروه نمایه سازی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی در خاتمه اظهار کرد: تمامی نمایه هایی که در گروه نمایه سازی تهیه و آماده می شوند، در پایگاه های تخصصی جداگانه ای تنظیم و به تدریج تکثیر و توزیع می گردند.

حجت الاسلام والمسلمین واردی در پایان، از حضور خبرنگار «لیزنا» در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی تشکر و قدردانی کرد.

خبرنگار: سمیه مردمی