از مطالعه مستقل و مستمر تا مطالعه موثر و مولد: معرفی هشت ضلعی مطالعه

دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، در گفتگو با لیزنا، در خصوص "مشکل کمبود مطالعه در کشور " بیان کرد: ارائه پاسخی دقیق و همه‌جانبه به این پرسش کار دشواری است. چرا که کمبود مطالعه در هر جامعه مشکلی است که ریشه در مسائل و مشکلات متعددی دارد، و نمی‌توان به سادگی گفت که مثلاً اگر کتاب ارزانتر باشد، ساعات مطالعه بیشتر خواهد شد؛ یا اگر تیراژ کتابها افزایش یابد بر تعداد علاقه‌مندان به مطالعه افزوده می‌شود. البته این دو نکته و مولفه‌های فراوان دیگری که معمولاً در گفتگوها و نشستهای مربوط به مطالعه به آنها اشاره می‌شود، همگی در این زمینه موثرند. اما در نهایت کمبود ساعات مطالعه ما پدیده‌ای چند وجهی و تا حدودی پیچیده است.

وی افزود: پیچیدگی آن نیز ناشی از تاثیر همزمان عوامل مختلفی است که چنان در هم تنیده‌اند که به دشواری می‌توان همه آنها را شناسایی کرد، و سهمی که هر یک در بروز این وضعیت دارند را مشخص ساخت. اما در مجموع، می توان دید فرهنگ مطالعه آن گونه که باید و شاید، هنوز در میان اقشار مختلف جامعه نهادینه نشده است.

دکتر منصوریان گفت: این امر ناشی از تاثیر همزمان عواملی متعددی است که در یک تقسیم‌بندی کلان می‌توان آن را به عوامل تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و اقتصادی تقسیم کرد. مثلاً اگر فقط به یکی از این حوزه‌های کلان، یعنی آموزش، اشاره کنیم، برخی از مولفه‌های موثر را می‌توان بررسی کرد. به عنوان نمونه وقتی ارزشیابی تحصیلی دانش‌آموزان، و تا حدودی دانشجویان، مبتنی بر تعداد محدود و مشخصی از کتابهای درسی است، آن‌گاه کتابهای غیر‌درسی در حاشیه قرار می‌گیرند. در نتیجه در طول سالهای تحصیل دانش‌آموز و دانشجو برای ادامه تحصیل خود را از مطالعه هر کتابی غیر از کتابهای درسی بی‌نیاز می‌بیند. به همین دلیل عادت به مطالعه در وی شکل نخواهد گرفت و ساعات مطالعه‌اش محدود و محدوتر خواهد شد.

دکتر منصوریان درباره روشها و راهکارهای موفقیت در مطالعه و توسعه فرهنگ مطالعه در کشور اظهار داشت: باید تعریف تازه‌ای از مطالعه ارائه کنیم. مطالعه را نباید مترادف با کتاب‌خوانی، آن هم کتاب داستان، بدانیم. هرچند که کتاب‌خوانی و مطالعه داستان از مهمترین و مفیدترین شکلهای مطالعه است، اما مطالعه مفهومی به مراتب فراتر از آن است. اخیراً ایده‌ای در ذهنم برای ترویج فرهنگ مطالعه شکل گرفته که فعلاً آن را «هشت ضلعی مطالعه» نامیده‌ام و ان شاءالله در هفته پژوهش امسال در کارگاهی با همین عنوان در خصوص آن مطالبی کاربردی ارائه خواهم کرد.

وی در خصوص اضلاع  هشت ضلعی مطالعه تصریح کرد: این هشت ضلعی شامل این مفاهیم است: مطالعه مستقل و مستمر؛ مطالعه متناسب و متعادل؛ مطالعه مفرح و متنوع؛ مطالعه مستند و مکمل؛ مطالعه موازی و متقارن؛ مطالعه منسجم و منظم؛ مطالعه منتقدانه و موشکافانه؛ و در نهایت مطالعه موثر و مولد. در توضیح هر یک از این موارد می‌توان گفت:

مطالعه مستقل و مستمر: مطالعه باید در گام نخست مستقل و مستمر باشد. مطالعه مستقل یکی از مهارتهای سواد اطلاعاتی و مطالعه مستمر یکی از مهارتهای "یادگیری مادام العمر" است. با توجه به پیوند عمیقی که میان این دو مفهوم وجود دارد، می توان آنها را در یک دسته قرار داد. فردی که برخوردار از مهارت مطالعه مستقل است چگونه آموختن را آموخته است. چنین شخصی بی نیاز از کمک دیگران می‌تواند نیازهای اطلاعاتی خود را بشناسد و بهترین منابع پاسخگوی این نیازها را بیابد و به نحو موثری از آنها استفاده کند. این مهارت خود مقدمه مهارت دیگری است که به استمرار مطالعه مربوط می شود، که می توان آن را مطالعه مستمر نامید. اساساً مطالعه یک فرایند مقطعی نیست و زمانی موثر است که مداوم و همیشگی باشد.

مطالعه متناسب و متعادل: منبعی که برای مطالعه انتخاب می‌شود، باید متناسب با ویژگیها و نیازهای خواننده آن باشد. ضمناً افراط در مطالعه نیز به هیچ وجه مطلوب نیست. این افراط هم به زمان اختصاص یافته به مطالعه مربوط است و هم به نوع مطالبی که خوانده می‌شود. به سخنی دیگر، یک خواننده موفق کسی نیست که پیوسته در حال خواندن انواع و اقسام منابع باشد. چنین رویکردی بیش از آن‌که نتیجه مطلوبی در پی داشته باشد، ممکن است به سردرگمی و حتی آشفتگی ذهنی خواننده منجر شود.

مطالعه مفرح و متنوع: ضلع سوم این هشت ضلعی با جنبه‌های روان‌شناختی مطالعه در پیوند است. مطالعه فقط وقتی استمرار می‌یابد که برای خواننده مفرح و لذت‌بخش باشد. در غیر این صورت، وی به سرعت از مطالعه خسته می‌شود. بنابراین، نباید مطالعه را وظیفه‌ای دشوار تلقی کنیم. بلکه مطالعه نتیجه‌بخش همواره برای خوانندگان علاقه‌مند بسیار شیرین و مطبوع است.

مطالعه مستند و مکمل: چهارمین ضلع مربوط به نوع مطالبی است که برای مطالعه انتخاب می‌کنیم. بدیهی است که خوانندگان باید در انتخاب منابعی که مطالعه می‌کنند بسیار دقیق و نکته‌سنج باشند. فرصتها محدود و وقت کالایی کمیاب و بسیار گرانبهاست. بنابراین، نباید همه چیز را مطالعه کرد و باید همواره در جستجوی بهترین منابع بود. منابعی که به ارتقاء دانش و بینش ما کمک کند و مطالعه هریک به تکمیل اطلاعاتی که از منابع دیگر کسب کرده‌ایم منجر شود.

مطالعه موازی و متقارن: در فرایند مطالعه نباید خود را به یک منبع مشخص محدود کنیم. بلکه باید آراء و اندیشه های گوناگون را بررسی و مقایسه کنیم. این بررسی و مقایسه ما را به تحلیلها و تفسیرهای تازه‌ای می‌رساند و در روند پویایی و باروری اندیشه موثر خواهد بود.

مطالعه منسجم و منظم: مطالعه باید هدفمند باشد و خواننده خود را در مسیر روشنی قرار دهد که با هرگام به هدف تعیین شده نزدیکتر می‌شود. مثلاً ساعات مشخصی از روز یا هفته را به مطالعه منابعی اختصاص دهیم که بین آنها از نظر موضوعی و ساختاری پیوندهای روشنی وجود داشته باشد و مرور هر یک به فهم مطالب دیگر کمک کند.

مطالعه منتقدانه و موشکافانه: یکی دیگر از مهارتهای خوانندگان موفق مهارت "تفکر انتقادی" است. تعامل خواننده با متنی که مطالعه می‌کند باید همراه با تامل و تدبّر باشد و خواننده در حد یک گیرنده غیرفعال به ضبط مطالبی که می‌خواند نپردازد. بلکه به آنچه می‌خواند با نگاهی تحلیلی بیاندیشد و درباره درستی یا نادرستی آنها قضاوت کند.

مطالعه موثر و مولد: وقتی که هفت ضلع قبلی مورد توجه قرار گیرد، در نهایت مطالعه موثر و مولد خواهد بود. مطالعه موثر به این معناست که حاصل آن منجر به تحقق "یادگیری فعال"، که یکی از پایدارترین انواع یادگیری است، خواهد شد. این یادگیری یا در ارتقاء دانش خواننده تجلی می‌یابد یا در نگرش و رفتار او تغییری مثبت و ماندگار ایجاد خواهد کرد. ضمناً مولد بودن مطالعه نیز که یکی از نتایج مهم در فرایند مطالعه است، و مربوط به فراورده‌ای است که در نتیجه فرایند مطالعه حاصل خواهد شد. بنابراین، افرادی در مطالعه موفق‌اند که می‌توانند بر‌اساس آنچه می‌خوانند، مطالب تازه‌ای تولید کنند و به مشارکت در تولید دانش جدید بپردازند.