همایش «اطلاعات، محتوا و دانش سه مفهوم کاملا متفاوت» برگزار شد

به گزارش خبرنگار لیزنا، در این همایش، ابتدا دکتر رحمت الله فتاحی، عضو هیأت علمی گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد سخنرانی خود را با عنوان «کتابخانه دیجیتال، مفهومی نو، انتظاراتی متفاوت: مدل‌سازی رابط کاربر کتابخانه دیجیتال برپایه الگوهای رفتار اطلاع‌جویی» ارائه داد.

وی درخصوص کتابخانه دیجیتال و پیشینه تحقیقاتی آن اظهار داشت: "در طول این یک دهه که بحث کتابخانه‌های دیجیتال در ایران مطرح شده در دو راستا تلاشهای زیادی انجام شده است، اول مباحث تئوری که نمود آن را در پایان‌نامه‌ها و تحقیقات مشاهده می‌کنیم و دوم تولید نرم‌افزارهای کتابخانه دیجیتال؛ که کارهای خوبی انجام شده و ما در این زمینه از کشورهای پیشرفته عقب نیستیم و این موضوع نشان‌دهنده پویایی رشته کتابداری و شرکتهای نرم‌افزاری است. من در طول این ده سال تلاش کردم مباحثی را در مورد کتابخانه دیجیتال مطرح کنم که این مباحث عبارتند از: «نگاهی نو به کتابخانه‌های دیجیتالی، تهران، 1382»؛ «پژوهش در حوزه کتابخانه‌های دیجیتالی: زمینه‌ها و روشها، تهران، 1387»؛ «ارزش افزوده کتابخانه‌های دیجیتالی: چرا و چگونه؟ تهران، 1389»؛ «فراتر از دسترسی به اطلاعات: رویکرد معنابخشی به طراحی محیط رابط کتابخانه دیجیتالی، مشهد، 1389»؛ «کارگاه آموزشی طراحی و توسعه کتابخانه دیجیتالی برای کتابداران دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، 1389»."

• لزوم توجه به سطوح مختلف کاربران از نظر دانش، مهارت، پیشینه و تفاوت در آگاهی‌ها

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه، در مورد تحول در فناوری اطلاعات و به موازات آن تحول در انتظارات کاربران تصریح کرد: "امروزه توسعه قابلیتهای فناوری رشدی تصاعدی دارد و به وسیله این پیشرفت انسان توانسته بر محدودیتها غلبه کند. من از موبایل به عنوان سمبل فناوری اطلاعات یاد می‌کنم که دارای قابلیت‌های بسیار فراوانی است که سادگی استفاده از آن نیز باعث شده که این وسیله به صورت فراگیری به کار رود. بسیاری از بخش‌های صنعت و تجارت برای پیشبرد اهداف خود از موبایل الگو گرفته‌اند حال چرا ما کتابداران از آن الگو نگیریم؟ و همان‌طور که فناوری متحول شده سطح انتظار کاربران نیز رشد کرده است. کاربران از نظر دانش، مهارت، پیشینه و تفاوت در آگاهی‌ها از سطوحی مختلفی تشکیل می‌شوند که این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد."

• کتابخانه دیجیتالی؛ نقطه اوج فناوری اطلاعات

وی کتابخانه دیجیتالی را نقطه اوج فناوری اطلاعات معرفی کرد و افزود: "کتابخانه دیجیتالی مفهومی چندبعدی اما یکپارچه است که همین یکپارچگی کتابخانه دیجیتال آن را از سایر فناوری‌ها متمایز می‌کند. این یکپارچگی در ساختار، محتوا، دسترسی و مدیریت آن است. کتابخانه دیجیتال تلاش می‌کند خدمات جدیدتر، بهتر، مناسب‌تر و سریع‌تری را ارائه دهد. در یک کتابخانه دیجیتالی نگاه جامع و جهانی به منابع وجود دارد و دیگر، منابع محدود به کتابخانه خاصی نیست و وقتی منبعی وارد کتابخانه دیجیتال می‌شود، آن منبع متعلق به بشریت است مثل نسخ خطی که امروزه دیگر در کتابخانه‌ها حبس نیستند بلکه در همه نقاط کره زمین می‌شود به آنها دسترسی پیدا کرد. البته باید این موضوع را یادآوری کرد که ما هنوز شاهد کتابخانه‌های دیجیتال نسل اول هستیم و راه زیادی در پیش است."

دکتر رحمت الله فتاحی در ادامه سخنان خود درباره قلمرو کتابخانه‌های دیجیتال و ضرورت توجه به نیاز کاربران گفت: "قلمرو کتابخانه‌های دیجیتال به سه مورد کاربران، محتوا و سیستم محدود می‌شود. که درخصوص «کاربران» باید به نیازها، رفتارهای اطلاع‌یابی، کاربردها، بازخوردها و آموزش آنها توجه کرد. در مورد «سیستم» مباحث نرم‌افزار، محیط رابط، زبان جستجو و بازیابی، استانداردها و امکانات دسترسی مطرح می‌شود و در مورد «محتوا» دیجیتالی کردن، گزینش محتوا، تعیین فرمت، مدیریت مجموعه و حق مولف مطرح است. با توجه کردن به قلمروهای کتابخانه دیجیتال می‌توان شاهد تحول و توسعه آن بود."

• در طراحی کتابخانه دیجیتال باید کاربر به عنوان نقطه مشترک و هدف اصلی در نظر گرفته شود

وی افزود: "طراحی و توسعه کتابخانه‌ دیجیتال، دشواری‌ها و پیچیدگی‌هایی دارد، موضوعی که در درجه اول طراحان باید به آن توجه کنند آگاهی از نیازها، انتظارات و توانمندیهای کاربران است. بحث نیازشناسی یک مبحث علمی است که مقالات زیادی در این زمینه نوشته شده ولی آیا ما واقعا تحقیقی جامع در این باره کرده‌ایم به آن صورت که در کشورهای پیشرفته انجام شده است؟ موضوعاتی که در رابطه با کاربر باید به آن‌ها توجه شود شامل: روانشناسی شناختی، روانشناسی رفتاری، روانشناسی شخصیت، زیبایی‌شناسی، فلسفه، منطق، هستی‌شناسی و ... است. پس در طراحی کتابخانه دیجیتال باید کاربر به عنوان نقطه مشترک و هدف اصلی در نظر گرفته شود و پیشینه‌های تحقیقاتی بسیار غنی در این زمینه نیاز است و همچنین ضرورت وجود دانش درباره ویژگیها، نیازها و رفتارهای کاربران و وجود الگوهایی برای نیازشناسی و رفتارشناسی کاربران مطرح است."

استاد دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه الگوهای رفتار اطلاع‌جویی کاربران را معرفی کرد و مدل الیس را که در سال 1989 ارائه شده و مبتنی بر 6 مرحله است را این گونه تشریح نمود: "برای رفتار اطلاع‌جویی کاربران الگوهای زیادی مطرح شده ولی مشهورترین آنها عبارتند از: مدل بلکین، ویلسون، کولثاو، مارچیونینی، اسپینک، ساراسویک، مهو و تیبو، بیتس و الیس. مدل الیس شامل 6 مرحله «شروع»، «دنبال کردن»، «مرور»، «تمایز»، «ردگیری» و «بهره‌گیری» است. رفتار اطلاع‌یابی کاربر تحت تاثیر عوامل فردی، محیطی و اجتماعی است. "

وی در ادامه شش مرحله مذکور را تشریح کرد و در ضمن توضیحات، مثال‌هایی نیز از نرم‌افزار سیمرغ که دارای این قابلیتها بود برای درک بهتر مطلب ارائه شد.

• لزوم جهت دهی به شناخت (احساس، نگرش و ادراک) کاربر کتابخانه دیجیتال

رئیس پیشین انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، درخصوص انتظارات کاربران از یک کتابخانه دیجیتال و ارائه سیستمی کاربرمدار تاکید کرد: "انتظارات کاربران از یک کتابخانه دیجیتالی را می‌توان این گونه برشمرد: «روشن بودن ساختار، سازماندهی و فرآیندها»؛ «ابهام‌زدایی و کاهش اضافه بار شناختی»؛ «آسان سازی فرآیند رفتار اطلاع‌جویی»؛ «سرعت در انجام فرآیندهای کاری»؛ «صرفه‌جویی در وقت کاربران در جستجو و بازیابی اطلاعات»؛ «سادگی یادگیری استفاده از کتابخانه دیجیتالی»؛ «عدم نیاز به یادگیری در مراجعات بعدی»؛ «خوشایند بودن فرآیند اطلاع‌جویی»؛ «گسترش دسترسی به محتوا»؛ «قابلیتهای جستجوی معنایی و یکپارچه»؛ «توجه به نیازها، سلیقه‌ها و رفتارهای هر کاربر». برای برآورده کردن انتظارات کاربران باید از قابلیتهای فناوری جدید به ویژه وب 2 حداکثر بهره‌گیری را داشته باشیم، مهمترین وجوه تفاوت کتابخانه دیجیتال و کتابخانه معمولی را مدنظر قرار دهیم و همچنین کاربرمداری را به عنوان یک اصل هرگز فراموش نکنیم. برای مدلسازی کاربرمدار باید از مشارکت کاربران بالقوه و بالفعل در طراحی، توسعه و تولید محتوا استفاده کرد. نگاه هستی‌شناسانه داشت و از رویکردهای علمی برای این کار استفاده کرد. لازم است به شناخت (احساس، نگرش و ادراک) کاربر در استفاده از کتابخانه دیجیتال جهت دهیم."

• رشد تصاعدی اطلاعات در وب نیازمند رویکردهای پیشرفته‌تری برای سازماندهی و دسترسی به اطلاعات در کتابخانه‌های دیجیتالی است

دکتر فتاحی در مورد مدلسازی برای کتابخانه دیجیتال اذعان داشت: "برای طراحی کتابخانه دیجیتالی باید از موبایل به خاطر قابلیتهای فراوان آن، از گوگل به خاطر سادگی و کارآمدی آن، از وب 2 و 3 به خاطر ویژگیهای تعاملی آنها، از سوپرمارکتها به خاطر جامعیت و تنوع آن، از مخازن سازمانی به خاطر مدیریت محتوای آن، از کتابفروشی آمازون به خاطر جلب رضایت مشتری و از موزه‌ها به خاطر ارائه زیبا الگو گرفت. رشد تصاعدی اطلاعات در وب نیازمند رویکردهای پیشرفته‌تری برای سازماندهی و دسترسی به اطلاعات در کتابخانه‌های دیجیتالی است و چنانچه کتابخانه دیجیتالی به درستی طراحی نشود، می‌تواند سد راه کاربران در دسترسی به اطلاعات و دانش باشد."

• «محتوا» آن چیزی است که در درون وجود دارد و برای استفاده از یک محتوا باید آن را دسترس پذیر ساخت.

در ادامه همایش مهندس احمد محمدزاده، مدیر عامل شرکت نوسا، سخنان خود را با موضوع «اطلاعات، محتوا و دانش سه مفهوم کاملا متفاوت» آغاز نمود و با بیان تفاوت این سه مقوله، اظهار داشت: "وقتی در مورد تفاوت اطلاعات، محتوا و دانش صحبت می‌کنیم، فضای بحث ما فلسفی نیست و ما صرفا می‌خواهیم تفاوت این مقوله‌ها را از منظر علم اطلاع‌رسانی بیان کنیم. «محتوا» آن چیزی است که در درون وجود دارد مثل محتوای یک کتاب یا فیلم. فرض کنید محققی مقاله جدید و ارزشمندی درباره تکنولوژی متالوژی نوشته اگر او مقاله را در کشوی میز خود قرار دهد، مقاله غیرقابل دسترس و غیرقابل استفاده می‌شود و اگر مقاله تمام متن در یک وب سایت قرار دهد بازهم مقاله دسترس‌پذیر نیست، برای استفاده از یک محتوا باید آن را دسترس پذیر ساخت. "

• سیستم نگه‌داری منابع دیجیتال برای نگه‌داری محتواست و نباید آن را با مفهوم کتابخانه دیجیتال اشتباه گرفت.

وی افزود: "سیستم نگه‌داری منابع دیجیتال برای نگه‌داری محتواست و نباید آن را با مفهوم کتابخانه دیجیتال اشتباه گرفت. برای دسترس‌پذیری، محتوا باید فهرست‌نویسی انجام شود و برای آن «اطلاعات» تولید کرد. این کار را کتابداران انجام می‌دهند یعنی تولید اطلاعات برای محتوا. برای نگه‌داری اطلاعات از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای استفاده می‌شود و می‌توان در این اطلاعات جستجوی متنی انجام داد و اطلاعات را مشاهده کرد. سیستم نگه‌داری منابع دیجیتال و سیستم نگه‌داری اطلاعات کتابخانه با هم تشکیل کتابخانه دیجیتال را می‌دهند."

• «دانش» از برقراری ارتباط بین المان‌های اطلاعات و محتوا تولید می‌شود

مهندس محمد زاده در ادامه گفت: "حال می‌توان دانش را تعریف کرد، «دانش» از برقراری ارتباط بین المان‌های اطلاعات و محتوا تولید می‌شود پس دانش کسب و منتقل نمی‌شود بلکه بدست می‌آید و تولید می‌شود. هرچه اطلاعات بیشتر باشد، هرچه روابط گسترده‌تر و ساختاریافته‌تر باشد و هرچه انسان توانایی انطباق بیشتری داشته باشد، دانایی بیشتری نیز دارد."

مدیر عامل شرکت نوسا در ادامه به معرفی محصولات این شرکت پرداخت.

وی درباره معرفی آرشیو کتاب‌های فارسی «NOSA BOOKS» گفت: "شرکت نوسا برای برطرف کردن نیاز جستجوگران به جستجوی مفهومی و دسترسی به اطلاعات کامل‌تر کتاب‌ها، این سرویس را راه‌اندازی کرده که کاربردی مشابه با Google Books دارد."

مهندس محمد زاده افزود: "این سرویس برای اطلاعات معنایی از ویکی پدیا، برای منابع دیجیتال لاتین از گوگل بوک، برای اطلاعات فهرست‌نویسی و مستندات کتاب از کتابخانه کنگره آمریکا، کتابخانه ملی پزشکی آمریکا، سرعنوان موضوعی کنگره آمریکا، سرعنوان موضوعی پزشکی آمریکا، کتابخانه ملی ایران و سرعنوان موضوعی کتابخانه ملی ایران استفاده می‌کند. همچنین این سرویس به شبکه سیمرغ نیز متصل است."

«آرشیو و کتابخانه دیجیتال سیمرغ» موضوع دیگری بود که در این همایش به تفصیل به معرفی ساختار، مسائل امنیتی، مزایای آن و ... پرداخته شد.

همچنین در ادامه این همایش مهندس احمد محمدزاده در خصوص «پورتال نوسا و سیمرغ شرکت نوسا گفت: "به منظور برطرف کردن نیازهای متفاوت سازمان‌های مختلف و کتابخانه‌های کوچک و بزرگ دو پورتال نوسا و سیمرغ  به جامعه کاربران ایرانی ارائه شده است. "

وی درخصوص طرح‌های قاف و سام بیان کرد: "نوسا با ارائه راه حل جامع و کامل طرح قاف و سام، مشکل مراکز اسناد و کتابخانه‌های کوچک را حل کرده و سرویسی با تمام امکانات نرم افزار جامع سیمرغ را در اختیار این گروه از کاربران قرار می‌دهد."

گفتنی است همایش «اطلاعات، محتوا و دانش سه مفهوم کاملا متفاوت»، اولین همایش از مجموعه همایش های  سراسری و منطقه ای نوسا در سال 90، با حضور پژوهشگران، کارشناسان، دانشجویان و علاقمندان و دست‌اندرکاران حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و علوم اطلاعات (IT) در ساعت 12 به کار خود پایان داد.

خبرنگار: نیره خداداد شهری