حدود 90 درصد داستانهای کودکان همسویی و تایید بی چون و چرای مفروضات رایج در جامعه اند

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا)، دومین نشست تخصصی شورای کتاب کودک، با عنوان «تفکر انتقادی در ادبیات کودکان و نوجوانان» روز چهارشنبه، مورخ 5 آبان، در محل کتابخانه تحقیقاتی این شورا، تشکیل شد.

جلسه در ساعت 16 با صحبتهای نوش آفرین انصاری، دبیر شورای کتاب کودک، و تشکر وی از حضور مهمانان در نشست آغاز شد. وی در ادامه از دکتر لیلا مکتبی فرد، دعوت کرد تا درخصوص تفکر انتقادی در ادبیات کودکان و نوجوانان، به ایراد سخنرانی بپردازد.

دکتر مکتبی فرد، در ابتدا مقدمه ای را درخصوص نحوه انتخاب موضوع ارائه کرد: اولین جرقه های طرح این موضوع توسط دکتر عباس حری، ایجاد شد و در واقع طرح اولیه این بحث، توسط ایشان بوجود آمد. و بعد ها با راهنمایی های خانم توران میر هادی این موضوع با عنوان کلی تفکر انتقادی در ادبیات کودکان و نوجوانان پژوهش و به صورت پایان نامه ارائه شد.

وی در ادامه به مقوله تفکر اشاره کرد و گفت: تفکر شکل پیچیده ای از رفتار انسان و عالی ترین شکل فعالیت عقلی و ذهنی انسان در نظر گرفته شده و در قالب یک فرایند شناختی به وسیله نشانه هایی نمایانگر اشیاء است. تفکر انواع مختلفی دارد و یکی از تقسیم بندی های پایه ای آن، عبارت است از: دو دسته تفکر همگرا و واگرا.

دانش آموخته دوره دكتری كتابداري و اطلاع رساني، در ادامه بیان کرد: در تفکر همگرا، شخص در سایه تجربیات گذشته خود و با راه حل های منطقی اقدام به کشف آنها می کند. در تفکر واگرا، شخص باید در مورد مسائلی که از قبل وجود نداشتند ذهنیتی در خود ایجاد کند و توانایی اجرای راه حل های ابتکاری را داشته باشد.

وی به نوع دیگری از تقسیم بندی تفکر اشاره کرد و افزود: از دیدگاه دیگر، این تفکر شامل تفکر منطقی، خلاق، استدلالی و انتقادی است. که در این مبحث به نوع آخر تفکر یعنی تفکر انتقادی اشاره خواهد شد.

دکتر لیلا  مکتبی فرد، ضمن اشاره به نتایج پژوهش خود در این زمینه، اظهار داشت: تعریفی که می توان در مورد تفکر انتقادی ارائه نمود با توجه به تجارب کسب شده با استفاده از آزمون PIRLS صورت گرفت.

وی تأکید کرد: علت طرح این مسأله، ترویج آموزش مسأله مدار در تعلیم و تربیت است که باید توان تجزیه و تحلیل و استدلال را داشته باشد. با انجام این آزمون مشخص شد که در ایران به این مورد، یعنی آموزش مهارت های خواندنی به کودکان، اهمیت کمی داده شده است.

عضو  پیشین هيأت مديره انجمن كتابداري و اطلاع رساني ايران افزود: یکی از راهها برای دستیابی به نتایج بهتر در آزمون PIRLS ، استفاده از داستان است. در این آزمون پرسشنامه هایی به کودکان ارائه شد و با مقایسه کودکان مشخص شد، کودکانی که هر روز داستان می خوانند بیشتر از کودکانی بودند که بعضی مواقع می خواندند.

دکتر لیلا  مکتبی فرد گفت: برای شکل دهی این پژوهش پرسشهایی مطرح شد که عبارتند از: کدامیک از تفکر های انتقادی بیشتر در داستانهای تالیفی به کار رفته بودند؟/ کدامیک از میان داستانهای تالیفی از نظر انتقادی غنی تر بودند؟/ در کدام گونه بیشتر از تفکر انتقادی استفاده شده است؟/ آیا استفاده از این تفکر در طول زمان دستخوش تغییر شده است؟

وی بیان کرد: برای دستیابی به جواب این سوالات از روش محتوایی کیفی قیاسی استفاده شد. در واقع با معیارهای از پیش تعیین شده و مطالعه یک سری از داستانها، این موارد تطبیق داده شد.

مکتبی فرد افزود: جامعه پژوهش شامل داستانهای تالیفی سالهای بین 1342 تا 1385 است که در کتابشناسی شورای کتاب کودک به ثبت رسیده، که در مجموع با 125 داستان، کار پژوهش آغاز شد.

وی به دیدگاه های ریچارد پل در زمینه خصوصیات متفکران منتقد و تفکر انتقادی در ادبیات کودکان و نوجوانان اشاره کرد و گفت: مواردی را که ریچارد پل در زمینه تفکر انتقادی مطرح کرد، شناسایی و با توجه به موضوع مورد بحث در جامعه پژوهشی، برخی از این موارد حذف و یا تغییر یافت. همچنین مهارت های ارائه شده توسط وی مناسب سازی شد و 17 مولفه از بین موارد مطرح شده توسط پل استخراج شد و به مرحله پژوهش در جامعه آماری راه یافت.

دکتر مکتبی فرد در خصوص عناصر داستانی در جامعه پژوهش اظهار داشت: در جامعه داستانی علاوه بر وجود یک سری مهارت ها، یک سری عناصر داستانی هم وجود دارد. با توجه به این که افراد مختلفی در این زمینه کار تحقیقاتی انجام داده اند و یکی از معروف ترین آنها، نهضت فلسفه برای کودکان است که کار خود را از دهه 60 میلادی آغاز کرده و چون بیشتر به داستانهای سفارشی پرداخته بود و با این کار عناصر ادبی داستانی را قربانی پیام های خود می کرد، جامعه داستانی ارائه شد که در آن داستان ها به یک سری سلسله اصول و عقاید پایبند باشد تا مهارت هایی را در کودک تقویت کند.

وی با ارائه چک لیستی که  از مجموع کتابهای تالیفی به دست آمده بود، گفت: این چک لیست حاصل تلاش گروهی است و از طریق آن توانست به پاسخگویی بسیاری از سوالات که در بالا اشاره شد بپردازد.

وی در ادامه گفت: پاسخ هر یک از سوالات به ترتیب به شرح ذیل می باشد:

- در جدول، به مولفه های کم، بسیار کم، متوسط، خوب و بسیار خوب اشاره شده است که مجموع درصدهای کتابهای سطوح مختلف کم، بسیار کم، متوسط، خوب و بسیار خوب نشانگر کاربرد تفکر انتقادی کتاب داستانی است. به عنوان مثال 10 درصد از پیش فرضهای این جامعه داستانی دارای تفکر انتقادی بود که کمترین میزان را در جدول به خود اختصاص داده است.

- در بین کتابهای جامعه داستانی کتاب بهرام بیضایی با عنوان «حقیقت و مرد دانا» بیشترین امتیاز را داشت.

- از روش کلاسترینگ یا خوشه بندی آماری برای تعیین جایگاه مولفه ها استفاده شد که در این روش کتابهای مرتبط در یک خوشه و در کنار هم مرتب و وارد شدند و از روش تفکیک ژانر مولفه ها نیز استفاده شد. که در کل از میان 125 عنوان، 66 عنوان فانتزی؛ 55 عنوان واقع گرا؛ و فقط 6 عنوان دارای درون مایه طنز، شناسایی شدند.

- در گذر زمان نیز این مولفه ها دستخوش تغییرات بسیاری شده است که با توجه به جدول و براساس سال انتشار کتاب ها و امتیاز های داده شده به کتابها تعیین شد.

در ادامه دکتر لیلا  مکتبی فرد به نتیجه گیری مبحث اشاره کرد و گفت: در مورد مولفه ای مانند «عواقب و پیامد ها» بیشترین عناوین مورد استفاده، حادثه پردازی، گره گشایی و پایان بندی بود که همه به نوعی با پیرنگ در ارتباط هستند. در واقع در بررسی پیرنگ داستان، بین کتابهای داستانی مختلف مشخص شد که خیلی از هم دور نبود.

وی افزود: در حوزه اطلاعات، داده ها و تجربه مولفه داستانی، به دو عنصر، «فضا سازی» و «گفتگوی میان شخصیت ها و دیالوگها» بستگی دارد. در نتیجه عنصر هدف بیشتر با شروع یک داستان همراه است، یعنی ذهن خواننده را برای اتفاقات پیش رو آماده می کند و یا به صورتی که شخصیت های هدفمندی را در داستان وارد می کند و شرح داستان شخص در رسیدن به هدف توصیف می شود. از نتایج دیگر این جامعه داستانی، استفاده صحیح از عناصر داستانی است.

پژوهشگر حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان ادامه تاکید کرد: مناسبتها و استدلال های اخلاقی، پر بسامدترین مولفه در این داستانها به تناوب در دو حالت شخصیت های اخلاق گرا و درون مایه های اخلاقی نمایان می شود. و همانطور که قبلا اشاره شد، مولفه پیش فرض ها، بسیار ضعیف بود و باید توسط منتقد این پیش فرضها شناسایی شود و به صرف اینکه از کودکی اینگونه در ذهنش شکل گرفته است از این مولفه تبعیت نکند ولی متاسفانه حدود 90 درصد داستانها ی ما همسویی و تایید بی چون و چرای مفروضات رایج در جامعه بود.

همچنین، درباره عناصر داستانی به بحث دیالوگ ها بیشتر پرداخته شد و اکثر این عناصر در تایید همدیگر بودند و کمتر از شگردهای آشنایی زدایی استفاده شده بود. نویسندگان کمتر از بازی های فرمی استفاده کرده بودند و بیشتر داستانهای خوب و برجسته جامعه پژوهشی از نویسندگان بزرگسالی بود که در زمینه کودک نیز چند کار انجام داده بودند.

وی افزود: دو نوع مولفه عام و ذهنی در جامعه داستانی وجود داشت که همه جزء مولفه های ضعیف بودند و این نشان دهنده کم بودن شخصیت ماندگار و تاثیر گذار در جامعه بود. از مولفه های دیگر که کمتر در جامعه داستانی به آن پرداخته شده بود مقوله طنز بود و بعد از دهه 80 عاملیت کودکان به رسمیت شناخته شده است.

وی در ادامه پیشنهادهایی نیز برای نویسندگان بر اساس نتایج پژوهش ارائه کرد: فعالیت در حوزه تصویرگری/ فعالیت در زمینه ادبیات کهن/ استفاده از جامعه داستانی با رویکرد استقرایی.

خانم مکتبی در پایان از اساتیدی که وی را در انجام این پژوهش، همراهی کردند تشکر کرد.

نشست «تفکر انتقادی در ادبیات کودکان و نوجوانان»  با پاسخگویی به سوالات مطرح شده از سوی حاضران خاتمه یافت. 

خبرنگار: سمیه مردمی