(لیزنا: باشگاه اطلاعات سبز): در تقویم محیط‌زیست مناسبت‌های ملی و جهانی مختلفی جای گرفته‌اند اما روز ملی کودک و محیط‌زیست را می‌توان به نوعی مناسبتی مهم و متفاوت در بین آنها دانست. دلیل اهمیت این روز اهمیت محیط‌زیست برای کودکان است. درواقع  دلیل همه هشدارهای زیست‌محیطی مانند مصرف آب و انرژی که این روزها زیاد می‌بینیم و می‌شنویم،  کودکان هستند؛ چراکه درست مصرف نکردن امروز ما ممکن است گریبان ما را نگیرد اما گریبان کودکان ما و نسل‌های بعد از ما را خواهد گرفت. رد پای کودکان همچنین در تعریف توسعه پایدار یعنی «تأمین نیازهای زمان حال، بدون به خطر انداختن نسل‌های آینده» نیز به‌وضوح دیده می‌شود (2).

اهمیت کودکان در محیط‌زیست از دو جنبه قابل‌بررسی است؛ اول استفاده درست و حفظ منابع طبیعی برای نسل‌های آینده و دوم نهادینه کردن حفظ محیط‌زیست در کودکان، که هر دو هدف با آموزش محیط‌زیست[1] تحقق خواهد یافت. دراین‌بین آموزش محیط‌زیست به کودکان به دو دلیل از اولویت و اهمیت بیشتری برخوردار است. یکی به دلیل نقش دوره کودکی در شکل‌گیری شخصیت افراد که می‌توان با نهادینه ساختن عادت‌های پسندیده مانند حفظ محیط‌زیست آینده محیط‌زیست کشور را بهبود ببخشیم و دیگری به دلیل تأثیر کودکان در بزرگسالان به جهت نقش بازدارنده آن‌ها در برخی از رفتارهای غلط والدین.

آموزش محیط‌زیست:

بر اساس تعریف آژانس حفاظت از محیط‌زیست آمریکا[2] آموزش محیط‌زیست فرایندی است که به افراد کمک می‌کند تا با بررسی مشکلات زیست‌محیطی و مشارکت در حل آن‌ها با انجام اقداماتی  نقش خود را در جهت بهبود محیط‌زیست ایفا کنند. که درنتیجه منجر به درک عمیق‌تر از مشکلات زیست‌محیطی و ایجاد مهارت‌های لازم را برای تصمیم‌گیری‌های آگاهانه و مسئولانه می‌شود(1) . این سازمان همچنین پنج مؤلفه زیر را به‌عنوان مؤلفه‌های آموزش محیط‌زیست معرفی می‌کند:

آگاهی و حساسیت نسبت به محیط‌زیست و چالش‌های زیست‌محیطی؛

دانش و فهم از محیط‌زیست و چالش‌های زیست‌محیطی؛

داشتن دغدغه‌های زیست‌محیطی و انگیزه برای بهبود یا حفظ کیفیت محیط‌زیست؛

داشتن مهارت‌هایی برای شناسایی و کمک به حل‌وفصل چالش‌های زیست‌محیطی؛

و مشارکت در فعالیت‌هایی که منجر به حل چالش‌های زیست‌محیطی می‌شود.

نقش کتابخانه‌ها در آموزش محیط‌زیست:

در آموزش محیط‌زیست به افراد جامعه و به‌خصوص کودکان، سازمان‌ها و نهادهای مختلفی می‌توانند نقش ایفا کنند که مهم‌ترین آن‌ها را می‌توان به ترتیب خانواده‌ها، مدارس و کتابخانه‌ها دانست. دراین‌بین کتابخانه‌های عمومی، آموزشگاهی و کتابخانه‌های تخصصی کودکان به جهت ارتباط مستقیم با کودکان رسالت مهمی را بر  عهده‌دارند. کتابخانه‌ها همچنین به‌واسطه نقش و ارتباط خود می‌توانند بر دو نهاد دیگر یعنی خانواده و مدرسه نیز تأثیرگذار باشند. البته برای آموزش محیط‌زیست در کتابخانه‌ها به کتابدارانی آشنا به محیط‌زیست و روش‌های آموزش آن نیاز است. همچنین آموزش محیط‌زیست در کتابخانه اگر در محیط‌های غیررسمی، طبیعی و در فضای باز انجام شود می‌تواند تأثیری به‌مراتب بیشتر از آموزش‌های مدرسه داشته باشد (4). به‌طورکلی آموزش محیط‌زیست به‌صورت عملی و مشارکتی و در طبیعت نتیجه بهتری خواهد داشت که برای رسیدن به این هدف همکاری کتابخانه‌ها با مدارس طبیعت برای آموزش محیط‌زیست به کودکان می‌تواند مفید باشد.  

خوشبختانه در سال‌های اخیر کتابداران و کتابخانه‌ها در ایران به امر آموزش محیط‌زیست در کتابخانه‌ها توجه زیادی داشته‌اند و شرح برخی از این فعالیت‌ها در نشست اطلاعات سبز دومین کنگره متخصصان علوم اطلاعات توسط کتابدارانی مثل سرکار خانم آنارام عسکری دلگرم‌کننده بود. همچنین فعالیت‌های کتابخانه حسینیه ارشاد الگوی مناسبی برای آموزش محیط‌زیست به کودکان در محیط کتابخانه است. که ازجمله اقدامات این کتابخانه می‌توان به نمایشگاه‌های کتاب در مناسبت‌های مرتبط با محیط‌زیست، کارگاه‌ها و نشست‌های آموزشی، انجام بازی‌های زیست‌محیطی برای کودکان و آخرین اقدام آن‌ها یعنی کاشت گل و گیاه توسط کودکان و به نام خود آن‌ها در کتابخانه است.

همچنین تشکیل نشست کتابخوان با موضوع محیط زیست، برگزاری گردش های آموزشی در طبیعت، آگاهی رسانی های عمومی از طریق بروشور و پوستر چاپی و الکترونیکی در تابلو اعلانات و وب سایت کتابخانه، تفکیک زباله و استفاده از گل های طبیعی در کتابخانه از جمله سایر اقداماتی است که می توانند در فرایند آموزش محیط زیست در کتابخانه انجام شوند (3).

به طور کلی در مسائلی مانند آموزش محیط‌زیست در کتابخانه‌ها خلاقیت کتابداران اهمیت زیادی دارد و اشتراک‌گذاری این خلاقیت‌ها و مستندسازی تجارب کسب‌شده از این آموزش‌ها می‌تواند به بهبود روند آموزش محیط‌زیست در کتابخانه‌ها کمک نماید.

نتیجه‌گیری:

چالش‌ها و مشکلات محیط‌زیست در سال‌های اخیر منظما رو به افزایش بوده است و در صورت جدی نگرفتن فرهنگ‌سازی زیست‌محیطی می‌تواند به بحرانی برای نسل‌های آینده تبدیل شود. به گواه کارشناسان آموزش محیط‌زیست بهترین راه برای بهبود وضعیت محیط‌زیست است و بهترین زمان برای آموزش محیط‌زیست نیز دوران کودکی. در شرایطی که به آموزش‌های رسمی محیط‌زیست در مدارس نمی‌توان امید چندانی داشت، کتابخانه‌های عمومی، آموزشگاهی و تخصصی کودک به‌عنوان نهادی‌های اجتماعی که با کودکان ارتباط مستقیم دارند می‌توانند نقش مهمی در آموزش محیط‌زیست به کودکان ایفا کنند. 

منابع:

1.       آژانس حفاظت از محیط‌زیست آمریکا. آموزش محیط‌زیست چیست؟. وب‌سایت آژانس حفاظت از محیط‌زیست آمریکا. دسترسی در https://www.epa.gov/education/what-environmental-education

2.       سالاری، محمود (1381). نقش خدمات کتابخانه‌ها در توسعه پایدار. فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 17(6), 25-24.

3.       گودرزی، شراره ” کتابخانه های عمومی و اطلاعات سبز”، در دومین کنگره سالانه متخصصان علوم اطلاعات(۱۵ و ۱۶ آبان ماه ۱۳۹۵)، مجموعه مقالات و سخنرانی ها ارائه شده. ( تهران: چاپار، ۱۳۹۶)

4.       موسسه نجوای زمین (۲۱ مرداد ۱۳۹۶). آموزش مسائل زیست‌محیطی به کودکان. پایگاه خبری لیزنا، باشگاه اطلاعات سبز. دسترسی در اینجا

[1] Environmental Education

[2] United States Environmental Protection Agency