لیزنا، دکترحمیدرضا جمالی مهموئی، استادیار دانشگاه خوارزمی: معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سیاهه‌ای از نشریات نامعتبر موسوم به «black list» تهیه و منتشر می‌کند که به صورت دوره‌ای نیز روزآمد می‌شود. هدف این سیاهه بنا بر مقدمه آن «ارتقای کیفی هر چه بیشتر تولیدات علمی و پیشگیری از انتشار مقالات ارزشمند پژوهشگران کشور در نشریات نامعتبر خارجی» است و نشریاتی در آن گنجانده می‌شوند که «از شرایط کمّی و کیفی لازم برخوردار نیستند». این سیاهه از طریق «همفکری و مشارکت صاحب نظران حوزه‌های تخصصی و بر اساس تجربیات دانشگاه‌های مختلف کشور و پس از بررسی‌های دقیق کارشناسی» تهیه می‌شود.

تهیه و انتشار این سیاهه کار بسیار پسندیده و سودمندی است. در سال‌های اخیر برخی ناشران تجاری با سوء استفاده از نام دسترسی آزاد و با نادیده گرفتن کیفیت علمی و به قصد ایجاد درآمد، اقدام به انتشار مجلاتی کرده‌اند که فاقد هر گونه وجهه و اعتبار علمی هستند و مقالات ایرانی بسیاری در این نشریه‌ها منتشر می‌شوند. به عنوان مثال بر اساس داده‌های اسکوپوس از میان ۲۱۳۱۵۳ مقاله‌ای که از ۱۹۹۰ تا تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۳۹۲ به اسم ایران در این پایگاه ثبت شده، بیشترین مقاله (۱۶۴۸ مقاله) در مجله‌ای با نام Australian Journal of Basic and Applied Science منتشر شده است. یک نگاه اجمالی به این مجله نشان می‌دهد که فاقد هر گونه اعتبار علمی است و به اعتقاد من یک کلاهبرداری آشکار است. در حالی که این مجله نام استرالیا را یدک می کشد تنها یک نام از استرالیا در میان هیئت تحریریه آن دیده می‌شود که آن یک نفر نیز ظاهراْ اسمی جعلی است و وجود خارجی ندارد. هیئت تحریریه مجله افراد بی نام و نشانی از افغانستان و مصر و اردن هستند. حوزه کاری مجله تقریباً تمام موضوعات دانش بشری از فلسفه گرفته تا فیزیک هسته‌ای، از زیست شناسی گرفته تا مهندسی معدن را شامل می‌شود. این مجله برای انتشار هر مقاله ۱۸۰ دلار آمریکا از نویسنده می‌گیرد و یک حساب سرانگشتی نشان می‌دهد که در این شش سال ایرانیان مبلغ هنگفت 296640 دلار بابت انتشار مقاله‌های خود به این مجله پرداخت کرده‌اند. برخی از این مقالات بی ارزشند، با این حال چه بسا برخی از آنان شایستگی انتشار در مجلات معتبر را داشته‌اند اما به دلیل ناآگاهی، نوینسدگان دچار این فریب شده‌اند. تنها در سال ۲۰۱۱ حدود ۱۱۲۰ مقاله ایرانی در این مجله منتشر شده است. این مجله اکنون در فهرست نشریات نامعتبر وزارت علوم است.

اما این سیاهه نشریات نامعتبر ایرادهایی نیز دارد. نخست این که تعدادی مجله نه به دلایل علمی، بلکه به دلایلی دیگر در آن گنجانده شده‌اند حال آن که ادعا این است که انتخاب بر اساس کیفیت مجلات بوده است. به عنوان مثال تمام مجلات آی اس آی رژیم صهیونیستی در نسخه اسفند ماه ۱۳۹۱ این سیاهه قرار دارند در حالی که از نظر علمی مجلات معتبری هستند. برای نمونه مجله Israel Journal of Chemistry با ضریب تأثیر 1.535 از میان ۱۵۴ مجله حوزه شیمی (Chemistry, ) در پایگاه جی. سی. آر. (گزارش‌های استنادی مجلات) در رتبه ۶۸ قرار دارد و ضریب تأثیر آن از میانه ضریب تأثیر حوزه شیمی (1.316) نیز بالاتر است. این مجله را انتشارات معتبر Wiley منتشر می‌کند. یا مجله Israel Journal of Mathematics با ضریب تأثیر 0.745 دارای رتبه 82 از میان 289 مجله شاخه ریاضیات در پایگاه جی سی آر است و ضریب تأثیر آن از میانه ضریب تأثیر حوزه ریاضیات (0.709) بالاتر است. مشخص است که این مجلات از اعتبار علمی بالایی برخوردار هستند و گنجاندن آنها در این سیاهه به دلیلی بی‌کیفیتی یا بی اعتبار علمی آنها نیست. شایسته این است که وزارت علوم این سیاهه را تنها محدود به مجلاتی کند که از نظر علمی فاقد اعتبار هستند و سپس طی آیین نامه جداگانه‌ای از جامعه دانشگاهی کشور بخواهد از انتشار مقالات خود در هر مجله یا همایش که متعلق به رژیم صهیونیستی یا به نوعی وابسته به آن است پرهیز کنند.

علاوه بر این مورد، مجلات دیگری نیز هستند که مشخص نیست چرا در این سیاهه گنجانده شده‌اند. برای نمونه مجله  Journal of Economic Theory که آی اس آی است و از میان ۳۷۱۸ مقاله‌ای که تا کنون در آن منتشر شده ۲۲۶۱ مورد آن توسط نویسندگان آمریکایی و باقی نیز توسط نویسندگان کشورهای صاحب علم مثل انگلستان نوشده شده است. ضریب تأثیر این مجله 1.235 است و در میان ۳۲۱ مجله حوزه اقتصاد در لیست جی سی آر رتبه ۹۳ را دارد (میانه ضریب تأثیر رشته اقتصاد  0.778 است). هیچ ایرانی نیز تا کنون مقاله‌ای در این مجله منتشر نکرده است. ناشر مجله انتشارات معتبر الزویر است. این مجله دسترسی آزاد نیز نیست و پولی از نویسنده دریافت نمی‌کند. کشف علت گنجاندن این مجله معتبر حوزه اقتصاد در این سیاهه دشوار است.

در حوزه علم اطلاعات نیز مجله کتابداری مالزی (Malaysian Journal of Library and Information Science)‌ در این سیاهه گنجانده شده است. این مجله آی. اس. آی.  با ضریب تأثیر  0.381 دارای رتبه ۶۰ از میان ۸۳ مجله حوزه کتابداری در جی. سی. آر. است. به دلیل این که به عنوان داور با این مجله همکاری داشته‌ام می‌دانم که فرایند انتشار و داوری معقولی دارد و مقالاتش از کیفیت قابل قبولی برخوردارند. این مجله در حالی در این سیاهه گنجانده شده است که مجلات پایین‌تر از این مجله مثل  African Journal of Library Archives and Information Science با رتبه ۷۷ در این سیاهه وجود ندارند.

خلاصه کلام این که تدوین این سیاهه باید به گونه‌ای باشد که در آن تناقضی وجود نداشته باشد و پیام دوگانه‌ به جامعه دانشگاهی ارسال نشود. اگر گفته می‌شود که ملاک انتخاب، کیفیت و اعتبار علمی است خوب است که همه مجلات این سیاهه بر این اساس انتخاب شوند و مجلاتی که به هر دلیل دیگری از نظر وزارت علوم غیرقابل قبول هستند به شیوه مقتضی دیگری به اطلاع جامعه دانشگاهی برسند. از سوی دیگر وضعیت انتشار مقالات ایرانیان در مجلاتی نظیر مجله‌ای که در ابتدا به آن اشاره شد نشان دهنده ناآگاهی بخشی از جامعه دانشگاهی کشور از ابتدایی‌ترین معیارهای شناخت و ارزیابی یک نشریه علمی است. به نظرم کتابداران دانشگاهی می‌توانند در خصوص ترویج این اطلاعات و آموزش جامعه دانشگاهی در این زمینه‌ها بسیار فعال و مؤثر عمل کنند.

جمالی مهموئی، حمیدرضا. «فهرست نشریات نامعتبر». سخن هفته شماره 129. 16 اریبهشت 1392