فرآورده و فرآیند؛ تذکری به برخی از بایسته‌های پژوهشی و نگارشی

لیزنا، عبدالحسین طالعی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم: این نکته را بارها در جاهای مختلف گفته ام که نظام پژوهشی ما سالم نیست. چه در حوزه و چه در دانشگاه، عده ای را به عنوان پیشکسوت، بیش از اندازه بزرگ کرده و همزمان، راهی برای تولید و تربیت پژوهشگر از میان جوانان نمی گشاید.

این گونه قصه ها را همگان شاهدند و نیازی به تکرار مکرّر نیست. فقط به چند نمونه بسنده می کنم:

یک.در جشنواره ها و کتاب سال های متنوع، سرمایه ای هنگفت صرف ارزیابی و داوری آثار رسیده می شود. از این همه سرمایه فقط یک نتیجۀ کم ارزش گرفته می شود: اعلام افراد برگزیده و تشویقی. در حالی که جای آن دارد که نقاط منفی آثار رد شده – طبعا بدون ذکر نام آن آثار یا پدیدآورندگان آنها – دسته بندی شده و به عنوان نقاط ضعف در آن مورد اعلام شود. با این کار، نوقلمان و افراد متوسط، ادب را از بی ادبان می آموزند. و کار خود را در آینۀ ضعف های دیگران می بینند، و در مثالهای واقعی نه فرضی، اشکال ها را عینا مشاهده می کنند. و این می شود راه برای محقق پروری. وگرنه برای ارتقای نظام پژوهشی کشور چه فرقی می کند که فرد الف برنده شود یا ب؟ و سازمان جیم نمره اول شود یا سازمان دال؟

بررسی علل شکست، روندی است که پس از پایان یک مسابقۀ ورزشی کم و بیش انجام می شود و نتیجۀ مثبت آن را دیده ایم، ولی در یک مسابقۀ پژوهشی اعلام نتایج را گام آخر می بینیم و سفره را می بندیم تا سال بعد و تکرار مکرر و ....

دو.نقد مقاله در میان ما رواج چندانی ندارد. با آنکه ضرورت آن روشن است و شاید جدی تر از نقد کتاب باشد. اینجا نیز پذیرفته شدن یک مقاله از طرف یک نشریه و نشر آن را گام آخر می بینیم، در حالی که نشر یک اندیشه، تازه گام نخستین است برای نقد شدن و بهینه شدن آن. باز هم می توان آن را با نقد فیلم مقایسه کرد. جدا از فضاهای غیر اخلاقی که در موارد معدود جریان می یابد، این نقدها سازنده است و بهینه شدن تولیدات را آسان می کند.

***

باری، در این موارد، آنچه روشن است، آنکه ما به «فرآورده» دل بسته ایم و به «فرآیند» بی توجهی نشان می دهیم. در مقام ارائۀ دستاوردهای پژوهش، تمام خوانندگان را پژوهشگر نمونه می پنداریم و از خوانندگان مبتدی یا متوسط غفلت می کنیم. حتی خودمان را از یاد می بریم که روزی در این مسیر، کودک بودیم و نوپا که کسی آمد و «دستم بگرفت و پا به پا برد ...» و امروز «سالار و سرپنجه ایم». طبعاً مبتدیان را شرم می آید که روش نگارش و تحقیق را بپرسند و با وجود نادانی و ندانم کاری، از ما ادعا می آموزند و همچنان پیش می تازند و غالباً «غوره نشده مویز می شوند» و به مدد رسانه ها، سری در میان سرها بر می آورند و فرصت «تعلّم» را از دست می دهند و ... و بدین سان بیماری در این چرخه روزافزون می شود.

***

راهکاری که در این مجال پیشنهاد می شود، عرضۀ آثاری آموزشی یا آثاری با دو رویکرد همزمان – پژوهشی و آموزشی – است.

گروه نخست، مانند مقاله ای که بیش از آنکه به نتیجه پژوهشی اش دل بندیم، به «ثمرۀ آموزشی و محقق پروری» آن بیندیشیم. لذا باید هر گامی را که بر می داریم، بگوییم در اینجا چرا چنین نوشتیم و چرا چنان ننوشتیم. اشاره به موارد نانوشته یعنی آنچه خط زده ایم و در نوشته بروز نمی کند، بیشتر جنبۀ آموزشی دارد تا آنچه نوشته ایم و بر صفحۀ کاغذ یا رایانه نشان می دهیم. یک نمونۀ بارز آن، صفحه هایی از فرهنگ لغت که در کتاب درسی ترسیم می کنند و با خطوط راهنما، اجزای توضیح را نشان می دهند. در این کار، هدف توضیح آن واژه نیست، بلکه هدفی مهمتر در پیش است: آموزش نحوۀ استفاده از فرهنگ لغت، که آموزش ماهی گیری است  که بالاتر است از اینکه ماهی را به گرسنه بدهند.

  در این شمار است کتاب «نکته های ویرایش» از علی صلح جو (تهران: مرکز، 1386 و چند چاپ پس از آن). نویسنده کتاب، ویراستار پر سابقه و پر تجربه که گوشه ای از نکاتی را که در طول سالها بدان رسیده، بدون آداب و ترتیب تکلّف آمیز معمول، بیان کرده است. این کتاب، بدون اینکه ادعای درسی بودن یا کمک درسی بودن کند، با ذکر نمونه های واقعی از کتابها و مقالاتی که غالباً به ملاحظات اخلاقی نام نمی برد، عملا از بسیاری از کتابهای درسی و کمک درسی مفیدتر است. در بارۀ آن گفتاری بلکه گفتارهایی مستقل باید نوشت.

همچنین صفحاتی از مجله مترجم که سالهای پیش به شکل کاغذی منتشر می شد و اکنون ظاهراً فقط به شکل الکترونیک ادامه دارد. این صفحات، «کارگاه ترجمه» نام داشت و بدن هیچ ادعایی عملاً یک مدرسۀ سیار برای ترجمه بود. نمی دانم که هنوز ادامه دارد یا نه. و کاش چنین صفحاتی از تیغ تیز مقررات دست و پا گیر «علمی – پژوهشی» جان سالم به در می برد و در نشریات علمی بیشتر شاهد این گونه صفحات بودیم.

***

اما گروه دوم، به دو جنبه همزمان توجه دارد: هم محتوایی را که ارائه کرده و هم روشها و گامهای پژوهش یا نگارش و «بایدها و نبایدها»ی آن که در خلال مقاله یا کتاب باز می گوید. در اینجا مانند فیلمی عمل می کند که در کنار اصل فیلم، پشت صحنه را نیز نشان می دهند تا اصل فیلم، نکاتی به مردم عادی بیاموزد و پشت صحنه اش جنبۀ آموزشی برای دانشجویان و هنرجویان فیلمسازی داشته باشد.

در این روش، دو لایۀ آموزش در کنار هم عرضه می شود و هر گروهی از لایۀ مربوط به خود، نکات لازم را فرا می گیرند. 

در این گروه،  نمونه هایی قابل ذکر است:

یکی پیوست های کتاب «نقد منابع اطلاعاتی» نوشته فریبرز درودی (تهران: خانه کتاب، 1391). نویسنده در آن دو مقاله در حوزۀ نقد کتاب  را که در مجلات مربوط منتشر کرده بود، با ذکر اصول نقد که در خلال این کتاب آورده، بازخوانی کرده و عملا نمونه های کمک درسی را عرضه می کند. (در بارۀ این کتاب، در گفتاری جداگانه سخن گفته ام).

نمونه دوم که اخیرا دیده ام و برای پژوهندگان علم الحدیث، فرصتی طلایی است، مقاله ای است با عنوان «سرچشمه های احادیث» نوشته سید محمد جواد شبیری (فصلنامه علوم حدیث، شماره 47، بهار 1387، ص 43 – 61). نویسنده به ابهامی در متن یک حدیث بر می خورد. برای حلّ آن ابهام، به جست و جو در احادیث مشابه می پردازد. برای تکمیل این کاوش، کلیدواژه های دیگری برای این جست و جو می یابد، که برخی شباهت لفظی با کلمات مورد بحث دارند و بعضی ترادف معنوی. بدین ترتیب برای حلّ مشکل آن حدیث، پیشنهادهایی ارائه می کند.

نویسنده آن مقاله که خود از دست اندرکاران تولید لوح های فشرده مرکز تحقیقات نور در قم است، در این مقاله، در کنار عرضۀ دستاوردهای خود در زمینۀ آن حدیث، از سویی راه پژوهش خود را به افراد مبتدی و متوسط  می آموزد و از سوی دیگر، روند تحقیق خود را به پژوهشگران باز می گوید تا علاوه بر فرآورده، فرآیند او را نیز بررسی کنند، بسا که راهی بهتر نشان دهند. 

***

سخن آخر در این قلم انداز، پیشنهادی جدّی است که تا کنون چند بار در سطوح مختلف گفته ام و اکنون در این سخنگاه عمومی باز می گویم.

پس از نشر دائرةالمعارف کتابداری توسط کتابخانه ملی، به دست اندر کاران آن مجموعه مفید، که به راستی خلأ کهنه ای در مجموعه آثار حرفه کتابداری و اطلاعات را پر کرده است، پیشنهاد کردم که جلساتی برگزار شود تا نویسندگان و داوران دائرة المعارف تجربه های خود را – به ویژه در زمینۀ مقالات رد شده یا بازنگری شده به دیگران بگویند تا این کار، در مسیر تکامل پیش رود و کار آینده از صفر شروع نشود.

آن زمان استاد دکتر حری که دنیایی از تجربه در اختیار داشت، می توانست تجربه های خود را در قالب این برنامه بطور منسجم بگوید. آن فرصت از دست رفت، اما بیشتر نویسندگان و داوران مقالات و مدخل های دانشنامه کتابداری خوشبختانه در قید حیات و در دسترس هستند و می توانند این مهم را سامان دهند. بسترهای مناسب مانند انجمن کتابداری نیز می توانند فرصت و امکان لازم را فراهم آورند تا بیان تجربه ها، راه آینده را کوتاه کند.

امید است که در این زمینه کوتاهی نشود و فرصت های بعدی از دست نرود. گذشته چراغ راه آینده است، به شرطی که این چراغ را روشن نگاه داریم و به آیندگان بسپاریم.

مایۀ خوشنودی است اگر عزیزان راهکارهای پیشنهادی خود در این مورد را بیان کنند.

طالعی، عبدالحسین. «فرآورده و فرآیند؛ تذکری به برخی از بایسته های پژوهشی و نگارشی». سخن هفته لیزنا، شماره 338، 1 خرداد 1396.