نمایشگاه های کتاب فرصت پیش روی کتابداران

لیزنا: محمدرضا قانع، رئیس هیات مدیره انجمن کتابداری شاخه فارس: بدون شک نمایشگاه کتاب یک اجتماع یا اتفاق فرهنگی ـ علمی است. این اجتماع متشکل از ناشران، مصرف کننده گان (مراجعان تخصصی و مراجعان عمومی) و تولید کننده گان (خالقان اثر علمی، فرهنگی و هنری) است. اگر چه هر کدام اهداف خود را در این اتفاق دنبال می کنند، برآیند این اهداف به توسعه فرهنگی ـ علمی و تقویت شبکه فرهنگی ـ علمی می انجامد. شبکه ای که با ویژگی خاص یعنی اجتماع سه مؤلفه ناشر، مصرف کننده و تولید کننده از یک رخوت یازده ماه و سه هفته ای خارج و در طی شش روز این زیبای خفته      (شبکه فرهنگی ـ علمی) بیدار می شود. اگرچه زمانی کوتاه قبل از نمایشگاه (بین المللی تهران و استانی) شور و شوق و هیجانی فضای فرهنگی را فرا می گیرد و این شعف در نهایت دو هفته ای بعد از اختتام در ذهن و وجود فعالان و عاشقان این حوزه در قالب یادداشت های شخصی، گفتگوهای محفلی یا رسمی خودنمایی می کند، و دوباره شاهد خواب زمستانی 11 و نیم ماهه زیبای خفته هستیم.  

با شروع فعالیت نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و نمایشگاه های استانی، ناشر فرصت عرضه و توزیع محصولات خود و در واقع بازاریابی را می یابد. البته نباید فراموش کرد که ناشر با چالش فرهنگ " مطالعه نکردن"، ارثیه ناخواسته ای که از گذشته های دور برای جامعه ایرانی به امانت گذاشته شده، مواجه است و باید با همت والای وراث کنونی فرهنگ نیکوی "عادت به مطالعه" برای نسل امروزی نهادینه و برای "نامدگان" به ارث گذاشته شود. چالش دوم ناشر، فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی است که با وجود همه مزایا، به دلایلی از جمله عدم احترام به قانون حق مؤلف بویژه در فضای مجازی،  پیش روی آنها است. از این رو نشر الکترونیکی که ریشه در تجارت الکترونیکی دارد، سؤال مهم در باب ارزش نمایشگاه های کتاب و نقش آینده آنها را برجسته         می نماید. در این فضا بدون شک شایسته است یکی از هدف های نمایشگاه های کتاب که آگاهی رسانی در خصوص فرهنگ و رفتار مطالعه و تلاش در جهت یادآوری و احیای این رفتار ارادی است، به فراموشی سپرده نشود. بدیهی است از فضای دیجیتال (یا مجازی و یا الکترونیکی) گریزی نیست. بنابراین متولیان و اصحاب علم و فرهنگ باید سازگاری منصفانه با چنین شرایطی را فراهم سازند. به نظر می رسد بُعد بازارگاهی نمایشگاه کتاب برای عرضه کننده کتاب در اولویت است تا جبران 11 ماه پیش رو را نماید که از این جهت در شرایط فعلی بر این باور ایرادی نیست. نکته قابل عرض، اقتصاد کتاب و نرخ فرهنگ مطالعه است که آنچه تا کنون ارائه شده است به "تخمین" است و نه به "تحقیق".    

نمایشگاه کتاب هدف آموزشی هم دنبال می کند و ناشران حوزة نشرِ کتاب های درسی و آموزشی (البته ناشران دانشگاهی بر خلاف کشورهای پیشرفته، در ایران گزارش چشمگیری از فعالیت های خود ارائه نداده اند) فرصت خوبی را در شبکه فرهنگی ـ علمی نمایشگاه بدست آورده و به نظر می رسد، این شرایط تجارت نسبتاً خوبی را برای آنها رقم می زند. نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه های کتاب استانی بیشتر یک نمایشگاه تلفیقی است که جامعیت محصول و مخاطب دارد. کتاب ها در موضوعات مختلف عرضه می شوند. در واقع هر خواننده و هر کتاب یکدیگر را پیدا می کنند (قانون رانگاناتان). اساساً جو و فضای نمایشگاه کتاب حس دانستن و خرید را شعله ور می سازد. در واقع مشتاقان پروانه وار به گرد شمع در پروازند. در چنین شرایطی ارائه اثر مناسب به مخاطب از اهمیت خاصی برخوردار است.

از آنجایی که سی امین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و شانزدهمین دوره نمایشگاه کتاب فارس را پشت سر گذاشتیم و این رخداد مهم تا اواسط اسفند ماه در دیگر استان های کشور به نوبت برپا می شود، بازدیدکنندگان انتظاراتی دارند. تأمین نیاز واقعی آنها باید صورت پذیرد. کدام شخصیت حقیقی و حقوقی از نیاز واقعی جامعه در رابطه با مطالعه از سر تحقیق خبر دارد؟ دیگر سؤال قابل طرح این است که رابطه ای بین سی سال نمایشگاه کتاب و رشد فرهنگ مطالعه و شمارگان کتاب وجود دارد؟ در حال حاضر متاسفانه شمارگان کمتر از 500 نسخه را تجربه می کنیم. در نشستی، محقق مطلعی گزارش شمارگان 5 نسخه را ارائه نمود و بیان داشت، ناشر اظهار داشته در صورت نیاز به میزان تقاضا منتشر می کنیم (این هم از مزایای نشر الکترونیکی).

نمایشگاه های کتاب فرانکفورد، لندن، چین، مسکو، دبی و تهران فرصت های مهمی برای تبادل اندیشه و شناخت صنعت نشر جهانی و مقایسه عملکرد هر کشور با دیگر کشورها را فراهم می سازند. این اتفاق مهم و برجسته در 13 تا 22 آبان ماه 1366 در ایران با حضور 32 کشور، 196 ناشر خارجی، 200 ناشر داخلی و 8 هزار عنوان کتاب داخلی و 26 هزار عنوان کتاب خارجی آغاز گردید. در سی امین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، دو هزار و 634  ناشران داخلی و 139 ناشر خارجی از 110 کشور حضور داشتند که در مجموع بالغ بر دو هزار و 782 ناشر داخلی و خارجی برآورد شدند. ارائه 47 هزار و 234 عنوان کتاب لاتین از ناشران خارجی و 150 هزار و 144 کتاب عربی با حضور 14رئیس  نمایشگاه های خارجی از ویژگی های این نمایشگاه بود.

نکته قابل تأمل جایگاه کتابدار در این اجتماع بزرگ است. در برنامه های جانبی نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در قالب سخنرانی و کارگاه سهم  متخصصان علم اطلاعات مشخص بود. آیا باید به همین مقدار بسنده کرد؟ آیا نمی شد کتابداران منسجم تر و با برنامه قوی (حداقل زیر پرچم انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی ایران) حضور پررنگ تر و معنادارتری را داشته باشند (انتقاد از خود)؟ بدون شک این اتفاق مهم می توانست یک  رخداد تاریخی را در جامعه کتابداری رقم زند و آن را نهادینه نماید. کتابدار چه کار خاصی می تواند انجام دهد؟ این سؤال نیازمند این است که ببینیم آیا کتابدارانی را برای چنین شرایطی تربیت کرده ایم؟ مگر چه ویژگی لازم است؟ بدون شک در این رابطه توانمند شدن در ارتباطات اجتماعی و عمومی تأثیر گذار است. دانش تخصصی در خصوص  صنعت نشر، آشنایی با ناشران، اطلاع از وضعیت مطالعه، آگاهی از آمار عناوین منتشر شده، آشنایی با ادبا، شعرا و نویسندگان معاصر و منتهای کهن . . . و حتی کتاب های تخصصی داخلی و خارجی برای کتابخانه های دانشگاهی و کتاب های ویژه کودکان و نوجوانان و . . . نباید از نظر دور بمانند. ممکن است مخاطبان تخصصی این نوشتار، نگارنده را با این پرسش روبرو کند که: سر فصل درس های رشته علم اطلاعات و دانش شناسی همه این موارد را پوشش نمی دهند. من هم موافقم  و نیازی نیست که برای تمامی این موضوعات این اتفاق رخ دهد. چرا همه اش باید به آموزش رسمی از طریق محیط های دانشگاهی نگاه شود؟ من به عنوان یک انجمنی می گویم، انجام این مهم از انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی ایران انتظار می رود. انجمن کتابداری به عنوان یک نهاد اجتماعی،  نمایشگاه بین المللی و نمایشگاه های استانی کتاب را باید به عنوان یک فرصت بزرگ مغتنم شمرده و رسالت حرفه ای، علمی و اجتماعی خود را پر رنگ تر ایفا نماید. آیا اگر رایزنی ها به موقع انجام گیرد و کتابداران به عنوان راهنماهای تخصصی در موضوعاتی که اشاره رفت، در نمایشگاه ها انجام وظیفه کنند، موجبات اعتلای علمی  و اجتماعی رشته فراهم نمی آید و رسالت کتابدار محقق نمی شود؟ نکته قابل تأمل مهیا شدن اسباب این بزرگی است. در این باب باید بزرگان و صاحبان اندیشه عزم را جزم نمایند. اینجانب صرفا طرح موضوع کردم، زیرا  سال ها است که این فرصت را از دست داده ایم. حضور در نمایشگاه کتاب حضور شبکه ای است. اطلاع از مؤلفه های این شبکه انتفاع از آن را معنی دار تر می کند. کتابداران در این فرصت می توانند از مطالعه تعریف ارائه دهند و مشخص نمایند خواندن چه مطالبی را مطالعه می دانند. در واقع اقلام مطالعه تعیین وتعریف می شوند و از این طریق سرانه مطالعه از حالت تخمینی به حالت تحقیقی ارائه می گردد. از طرف دیگر به سهم خود در هدایت فرهنگی جامعه تأثیرگذار باشند و در محقق شدن«آینده روشن با خانواده کتابخوان» برخورد عالمانه خواهند داشت.    

 در این راستا برون‌سپاری فعالیت‌های فرهنگی از طرف اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان فارس را باید رخداد مهمی در فعالیت های اجتماعی ـ فرهنگی دانست. از جمله برگزاری شانزدهمین دوره نمایشگاه کتاب فارس به همت انجمن ناشران و کتابفروشان استان فارس با نقش نظارتی و حمایتی اداره ارشاد، فرصت مغتنمی است تا کتابداران برای سال های پیش رو در نمایشگاه های کتاب تجربه متفاوتی را رقم زنند.

 قانع، محمدرضا. «نمایشگاه های کتاب فرصت پیش روی کتابداران». سخن هفته لیزنا، شماره ۳۶6. 13 آذر ۱۳۹۶.