لیزنا: رحمتالله فتاحی، معلم دانشگاه فردوسی مشهد، رئیس پیشین انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران و رئیس کنونی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی شاخه خراسان: جامعة ایران جامعهای پرچالش و نیازمند اصلاحات اجتماعی اساسی است. آسیبها و چالشهای کنونی چند ویژگی عمده دارد از جمله اینکه چالشها بسیار متنوع، فراگیر، زنجیره ای (پیوسته)، و ... هستند که هزینه زیادی را بر جامعه تحمیل می کنند و در نهایت ضد توسعه و ضد اصلاحات به شمار می آیند. پیامد این آسیبها و چالشها منجر به افزایش آسیب پذیری جامعه، کاهش اعتماد عمومی، هدر رفتن انرژی، هد رفتن زمان، هدر رفتن منابع مالی، بروز افسردگی، یاس و ناامیدی در بخش بزرگی از جامعه و حتی مهاجرت نخبگان، خروج ثروت و دانش از کشور است که جبران پذیر نیستند.
شناسایی و مدیریت این چالشها نیازمند دستهبندی کلان آنهاست: چالشهای اجتماعی، چالشهای فرهنگی، چالشهای آموزشی، چالشهای اقتصادی، چالشهای سیاسی، چالشهای حقوقی، چالشهای زیست محیطی و مانند آنها که همه زنجیروار به هم پیوسته اند و هر یک همچون دومینو موجب بروز و حرکت سایر چالشها می شود. در عین حال، چالشهای اجتماعی گستردگی و شدت بیشتری دارند و برخی از مهمترین موارد آن عبارتند از اعتیاد، طلاق، افسردگی، خودکشی، انحرافات اخلاقی، انحرافات جنسی، بیماری ایدز، عصبیت و خشونت، تبهکاری و سرقت، دروغ گویی و کلاهبرداری، درگیری، قتل و مانند آنها. چنانچه به دلایل و عوامل یا ریشه این معضلات توجه کنیم درمی یابیم که مهمترین آنها ناآگاهی، ناتوانی تفکر درست، ناتوانی تفکر منطقی و عقلانی، ناتوانی در تصمیمگیری درست، و در نهایت ناتوانی در بهرهگیری از اطلاعات، دانش و خرد جمعی است. چنین معضلاتی خود ریشه در عدم آموزش جامعه در راستای شکلگیری تفکر منطقی، و نیز عدم مطالعة هدفمند در بخش بزرگی از جامعه ایران دارد. اکنون نتایج بسیاری از پژوهشها نشان داده است که رابطة معناداری بین عدم مطالعه در میان افراد جامعه و افزایش چالشها و مسائل اجتماعی وجود دارد. یعنی هرچه مردم کمتر بخوانند، کمتر می دانند و در نتیجه احتمال بیشتری وجود دارد که دچار خطاکاری و خلافکاری شوند. در اینجاست که نقش کتابخانه های عمومی به منزله نهادهای اجتماعی اصلاح گر تجلی می یابد. اکنون کتابخانه های عمومی یک شاخص اجتماعی و فرهنگی به شمار می روند. هرچه تعداد کتابخانه های عمومی خوب بیشتر و هرچه خدمات آنها به افراد جامعه گسترده تر باشد، آن جامعه از سلامت و پویایی بیش تری برخودار خواهد بود.
در این شرایط، که جامعه ایران دچار این همه چالش و آسیب شده است،مسئولیت اجتماعی کتابخانههای عمومی بیش از پیش نمایان می شود. ویژگی های این نهاد اجتماعی در ارتباط با جامعه عبارتند از:
با بودجة مردم اداره می شود و برای مردم فعالیت می کند،
بدون تبعیض جنسیتی، طبقاتی، قومی، فرهنگی، زبانی به همه خدمت می کند،
به انواع نیازهای اطلاعاتی و خواندنی قشرهای مختلف مردم پاسخ می دهد،
به مردم برای بالابردن آگاهی ها و دانش خود کمک می کند،
در راستای توانمندسازی فکری مردم برای تفکر بهتر و مدیریت چالشها تلاش می کند،
رویکرد مهم کتابخانههای عمومی در ارتباط با چالشهای جامعه آنست که برنامه ها و خدماتش هم پیشگیری و هم درمان را مورد توجه قرار دهد. کتابخانه عمومی در واقع، پایگاه ارتباطی و اشتراک دانش همه اقشار جامعه است و همچون خانه مردم عمل می کند، خانه با تمام معنا و مفهوم خود در فرهنگ مردم. اعضای جامعه همچون اعضای خانواده گرد هم می آیند تا با ارتباط نزدیک داشته، با هم زندگی کنند، و به تبادل دانش و تجربه بپردازند.
برای کسب موفقیت دراین راستا و کمک به جامعه در برخورد با چالشها و آسیبها، کتابخانه های عمومی باید بر وظایف زیر تمرکز و تاکید کنند:
1. تعامل پیوسته با جامعه و شناسایی نیازهای قشرهای مختلف جامعه در ارتباط با چالشهای اساسی؛
2. رصد مسائل و چالشهای جامعه از راه‌های گوناگون یکی از وظایف کتابداران است (گزارشهای برخی وزارتخانهها، استانداریها، نهادهای اجتماعی...).
3. دستهبندی چالشها برای آمادگی بیشتر بهمنظور کمک به مردم در هر زمینه یکی از الزامات خدمت به مردم است.
4. برنامه ریزی برای ارائه انواع خدمات در راستای پیشگیری و درمان آسیبهای اجتماعی
5. توسعه خدمات بر مبنای نیازهای اساسی اجتماعی، گروهی و فردی؛
6. گزینش و تهیه کتاب و منابع اطلاعاتی (مجلات، منابع الکترونیکی و دیجیتالی، منابع صوتی) مرتبط با چالشها؛
7. طراحی و راهاندازی سایت و شبکههای اجتماعی کتابخانه با محتوای پاسخگو و مرتبط با چالشها؛
8. حضور در متن جامعه و رخدادهای آن
در پایان باید تاکید کرد که وضعیت کنونی کتابخانههای عمومی در ارتباط با آگاهی بخشی و اصلاحات اجتماعی مناسب نیست. پیامدهای این وضعیت، همانگونه که پیشتر اشاره شد، این موارد خواهد بود:
فاصله این نهاد اجتماعی از مردم؛
عدم توانمندی مردم در برخورد با چالشها؛
افزایش مشکلات اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی، حقوقی، زیستمحیطی... .
از بین رفتن سرمایههای اجتماعی؛
از بین رفتن سرمایههای مادی؛
عقب ماندن جامعه از توسعة پایدار
در این شرایط، هیچ کس، صرف نظر از طبقه اجتماعی و اقتصادی، در امان نخواهد بود و به نوعی آسیب خواهد دید.
راه پیشگیری و برونرفت از چالشها را می توان اینگونه مطرح کرد:
پویا شدن کتابخانهها در راستای اصلاحات اجتماعی
مرتبط ساختن محتوای برنامههای آموزشی و فرهنگی با چالشها
توسعه مراکز فرهنگی، کتابخانهها، کتابفروشیها،...
ترویج آموزش های بنیادی و ترویج تفکر منطقی و انتقادی
اقدامهای عملی برای ترویج مطالعه هدفمند و مفید در اقشار مختلف
تجربه سودمند کتابخانه ها و کتابداران در برخی رخدادهای ناگوار، از جمله زلزله بم و زلزله اخیر سر پل زهاب در استان کرمانشاه، نشان داد که آنها می توانند نقش تاثیرگذاری در برطرف کردن چالشها و کمک به مردم در برخورد با آسیبها (تاثر بیش از اندازه مردم، بویژه کودکان، در از دست دادن عزیزان خود، احساس شدید بی پناهی، افسردگی، ناامیدی نسبت به آینده، و مواردی از این دست) داشته باشند. مدیران جامعه و سازمانهای دولتی و غیر دولتی باید نقش سودمند کتابداران و کتابخانه ها در کمک به اصلاحات اجتماعی را باور داشته باشند و شرایط و امکانات لازم را برای این نقش آفرینی در اختیار آنان قرار دهند. نتایج این رویکرد، همانگونه که در کشورهای پیشرفته نشان داده شده، توسعه پایدار کشور بر مبنای عقلانیت فرد فرد جامعه است.
برپایه تعریف سازمانهای بین المللی، کتابخانه ها و کتابخوانی از شاخصهای توسعه به شمار می روند. هرچه آنها را توسعه دهیم، جامعه توسعه می یابد. عکس آن نیز صادق است، همانگونه که شوربختانه در کشور خود شاهدیم.
فتاحی، رحمت الله. «پویاسازی کتابخانههای عمومی در راستای آگاهی بخشی همگانی، اصلاحات اجتماعی و کاهش آسیبها». سخن هفته لیزنا، شماره ۳۶7. 20 آذر ۱۳۹۶.