سوگیری‌های شناختی و کتابداران

لیزنا؛ حمید رضا جمالی مهموئی، دانشگاه خوارزمی: ما انسانها به میانبر زدن علاقه داریم و بعضی از میانبرها، میانبرهای ذهنی هستند که به قواعد اکتشافی معروفند که به ما در تصمیم‌گیری سریع در زمان نیاز کمک می‌کنند. قواعد اکتشافی در اساس راهبردهای ساده‌سازی برای تصمیم‌گیری هستند. اگر چه چنین میان‌برهایی فایده‌های زیاد دارند از جمله در مواجهه با فضای پیچیده‌ای که گاه تصمیم‌گیریهایمان را احاطه می‌کنند، اما می‌توانند یکی از علت‌های بروز سوگیری‌های شناختی هم باشند. سوگیری‌ شناختی به معنای تمایل ناخودآگاه به باور یا نتیجه‌ای ویژه است که بر چگونگی جستجو و پردازش اطلاعات ما اثر می‌گذارد. سوگیری‌های شناختی به نوعی خطاهای نظام‌مند در تفکر ما هستند که می‌توانند بر قضاوت و تصمیم‌گیری اثر بگذارند.

باید توجه داشته باشیم که سوگیری‌شناختی به معنای پیش داوری یا ناگشودگی ذهن نیست. سوگیری شناختی پدیده روانشناختی پیچیده‌ای است که به دلیل ناتوانی قوای شناختی ما در پردازش مطلوب همه اطلاعات در درسترس رخ می‌دهد.

پژوهشگران حدود ۱۸۰ سوگیری شناختی را تا کنون شناسایی کرده‌اند. برخی از آنها شیوع بیشتری دارند مثل سوگیری تأییدی، سوگیری لنگر انداختن، و سوگیری توجه. سوگیری تأییدی به معنای ترجیح اطلاعاتی است که با باورهای ما همراستا هستند و بی توجهی به شواهدی که با باورهایمان همخوان نیستند. سوگیری لنگرانداختن به معنای تکیه زیاد به اولین اطلاعاتی است که راجع به چیزی می‌آموزیم. چنین سوگیری‌هایی برای حرفه‌مندان اطلاعات اهمیت دارند چرا که بر استفاده کاربران از منابع و خدمات اطلاعاتی اثر می‌گذارند.

پژوهش نشان داده است که سوگیری‌های شناختی بر چگونگی جستجو و استفاده از اطلاعات اثر می‌گذارند، خواه اطلاعات مرتبط با سلامت باشد یا برنامه‌ریزی برای یک مسافرت در تعطیلات. با این حال بیشتر پژوهش‌هایی که در مورد نقش سوگیری در ارتباط با رفتار اطلاعاتی صورت گرفته‌اند در حوزه اطلاعات سلامت بوده‌اند. در ایران تنها یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد (راشدی، ۱۳۹۶) و یک رساله دکتری (بهی‌مهر، ۱۳۹۷) در حوزه کتابداری انجام شده است. سوگیریهای شناختی می‌توانند منجر به جستجوی گزینشی اطلاعات، توجه گزینشی به اطلاعات، تعبیر گزینشی اطلاعات و یادآوری اشتباه شوند. به عنوان نمونه، در نیجه سوگیری تأییدی کاربران ممکن است اطلاعات بدیل را نادیده بگیرند و تنها اطلاعاتی را استفاده کنند که مؤید باورشان است ولو این که معتبر نباشد. سوگیری لنگر انداختن موجب می شود کاربران اولین اطلاعاتی را که راجع به چیزی فرامی‌گیرند به کاربرند و موارد جایگزین را نادیده بگیرند (مثل کلیدواژه های جایگزینی که برای جستجوی یک موضوع می شود به کار برد). یک مثال خوب از تأثیر احتمالی سوگیریهای شناختی، بحران کنونی بی اعتمادی به واکسیناسون است که در اخبار احتمالاً راجع به آن شنیده‌اید.

شناخت سوگیریهای شناختی امروزه بیش از هر زمانی اهمیت دارد به ویژه با توجه به محیط اطلاعاتی کنونی که پر از اخبار جعلی، اطلاعات غلط و خودفریبی (انجام کاری برای این که نادرستی را درست بپنداریم) است. کتابداران می توانند نقش فعالی در رفع سوگیری‌ها و کاهش اثر منفی آنها ایفا کنند. نخستین قدم این است که سوگیرهای شناختی خود را بنشاسند و در مورد چگونگی اثر آنها بر عملکرد خود تأمل کنند. دستیابی به چنین شناختی به آنها کمک می‌کند که به کاربران نیز در غلبه بر این سوگیری‌ها کمک کنند.

برای کمک به کاربران، کارهای مختلفی می‌شود انجام داد. سوگیریهای شناختی را باید در آموزش‌های سواد اطلاعاتی توضیح داد. مهارتهایی مثل تفکر انتقادی، گفتمان عقلانی (تصمیم‌گیری بر مبنای منطق و خرد و نه احساس)، و گشودگی فعّال ذهن (پذیرش ایده‌های جدید فارغ از تعصب و پیش‌فرض‌های ذهنی) را نیز می‌توان در آموزش سواد اطاعاتی گنجاند. تدارک منابع اطلاعاتی بدیل و قرار دادن کاربران در معرض اطلاعات جایگزین به ویژه اطلاعات ضد سوگیری می تواند به پیشگری از سوگیری و بهبود درک و تصمیم گیری کمک کند.

باید توجه داشت که آگاهی صرف از وجود سوگیری‌ها لزوماً منجر به پرهیز از آنها نمی‌شود. آموزش و تمرین لازم است. گفتگو، تأمل و تعمّق باید بخشی از فعالیتهای جمعی و گروهی کتابخانه‌ها باشد تا مردم در معرض دیدگاه‌های مختلف قرار گیرند و نقطه نظرات مختلف را بفهمند. کتابداران می توانند نقش فعّالی در کاهش اثر منفی سوگیریهای شناختی ایفا کنند.

منابع

بهی‌مهر، سارا (۱۳۹۷). بررسی نقش سوگیری‌های شناختی در رفتار اطلاعاتی علمی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه خوارزمی. رساله دکتری. دانشگاه خوارزمی، گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی.

راشدی، راضیه (1396). سوگیری‌های شناختی در تصمیم‌گیری رفتار اطلاعاتی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی بیرجند. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه بیرجند، گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی.

جمالی مهموئی، حمید رضا. «سوگیری‌های شناختی و کتابداران». سخن هفته لیزنا، شماره ۴58، 15 مهر ۱۳۹۸.