ناشران دست به دامان نمایشگاه‌‌ها و خریدهای ارشاد هستند

به گزارش لیزنا، گردش مالی و فروش ۱۵۰ میلیارد تا ۲۰۰ میلیارد تومانی صنعت نشر در شرایطی که مبلغی بیش از یک هزار و ۳۵۰ میلیارد تومان مجموع قیمت پشت جلد، ۵۹ هزار و ۱۵۸ عنوان کتاب در تیراژ میانگین ۱۹۹۷ نسخه اعلام می‌شود، دورنمایی از حوزهٔ کتاب و فرهنگ کشور در سال 1394 است. این بازار ورشکسته و فشارهای اقتصادی مختلف اعم از مالیات، عوارض شهرداری و... که ناشران و به‌ ویژه کتابفروشان را به سمت ورشکستگی یا تغییر شعل سوق می‌دهد، باعث شده تا حوزهٔ فرهنگ و کتابخوانی کشور در سال ۹۴ حیاتی نباتی و متکی به نمایشگاه‌های کتاب و خریدهای ارشاد داشته باشد.

تیراژ کتاب‌ها در سراشیبی کاهش تصاعدی

آمار خانه کتاب نشان می‌دهد که از ابتدای سال ۱۳۹۴ تا بهمن‌ماه تعداد ۳۵۰۷۲ عنوان کتاب چاپ اول در کشور منتشر شده و کتاب‌های تجدیدچاپی نیز ۲۴۰۸۶ عنوان را شامل می‌شوند.

این تعداد عنوان جدید شاید در نگاه اول برای صنعت نشر یک کشور درحال توسعه مثبت و امیدوارکننده به نظر برسد، اما وقتی به ارقامی مثل میانگین ۲۳۰ صفحه‌ای و شمارگان متوسط ۱۹۹۷ نسخه‌ای در‌‌ همان سال برمی‌خوریم؛ نشان می‌دهد بازار چاپ و نشر چرخهٔ مطلوبی را در سال ۹۴ نگذرانده است.

با نگاهی دقیق‌تر به این آمار‌ مشخص می‌شود تیراژ کتاب‌های عمومی یا به‌ اصطلاح غیردرسی (کلیات، فلسفه، ادبیات، هنر، علوم اجتماعی و...) عمدتا تنها در حدود ۱۰۰۰ نسخه است. این درحالی است که میانگین شمارگان کتاب‌های کمک‌درسی یا آموزشی در آمار خانهٔ کتاب ۳۷۴۶ نسخه ذکر شده‌ است. البته تیراژ کتاب‌های درسی نیز چندان از چالش افت در امان نبوده، چراکه نسبت به ۴۲۳۰ نسخه در سال ۹۱ و حتی آمار ۳۹۶۱ نسخه‌ای سال ۹۳ کاهش داشته است.

ازسوی دیگر، باتوجه به فراوانی نسبی عنوان‌های چاپ اول کتاب‌های ادبیات (۵۷۳۶ عنوان) در مقایسه جمع کل کتاب‌های تازه چاپ (۳۵۰۷۲ عنوان) انتظار می‌رود حوزهٔ شعر و داستان برای صنعت نشر بتوانند نقش قابل قبولی در بازگشت سرمایه‌ و گردش مالی این صنعت ایفا کنند. اما‌‌ همان‌طور که اشاره شد تیراژ‌هایی که در بهترین حالت به ۱۰۰۰ نسخه می‌رسند؛ باعث شده تا ناشران کتاب‌های کمک‌ درسی و آموزشی در رقابت با دیگر حوزه‌ها همچنان صدرنشین جدول آورده‌ها باقی بمانند. درثانی وقتی صحبت از ناشران فعال در سال ۹۴ که کتاب‌های چاپ اول یا تجدیدچاپ داشته‌اند به میان می‌آید نیز، ناشران کمک‌آموزشی باتوجه به حجم بالای کتاب‌های تجدید چاپی (۶۹۹۲ عنوان) حتما در ۱۰ردیف اول جدول ناشران فعال قرار دارند.

بیشترین تعداد عنوان کتاب‌های چاپ اول سال ۱۳۹۴ با انتشار ۷۱۱۸ عنوان در موضوع علوم علمی بوده است. البته تجدیدچاپ ۲۲۳۸ عنوان نیز بخش دیگری از فعالیت‌های صنعت نشر در حوزهٔ علوم عملی بوده که نهایتا تعداد عناوین منتشر شده از این حوزه در سال جاری را به ۹۳۵۶ می‌رساند. کتاب‌های کمک درسی با چاپ ۸۹۱۹ عنوان کتاب (۱۹۲۷ عنوان چپ اول و ۶۹۹۲ عنوان تجدید چاپ) و آثار ادبی با آمار ۸۱۵۷ عنوانی (۵۷۳۶ عنوان برای چاپ اول و ۲۴۲۱ عنوان چاپ مجدد) نیز در رتبه‌های دوم و سوم در طبقه‌بندی موضوعی کتاب‌های منتشر شده در سال ۹۴ هستند. البته تنها یک سال قبل و در سال ۱۳۹۳ کتاب‌های حوزهٔ ادبیات با ۹۶۵۲ عنوان (۶۳۴۲ عنوان چاپ اول و ۳۳۱۰ عنوان تجدیدچاپ) با اختلافی ۳۰۰۰ عنوانی از کتاب‌های کمک‌درسی با ۵۹۶۲ عنوان (۱۹۵۲ عنوان چاپ اول و ۴۰۳۷ عنوان چاپ مجدد) ‌پیش‌تر بوده‌اند.

تعداد کتاب‌های کودکان نیز با رقم ۷۵۴۴ عنوان (۳۶۳۲ عنوان چاپ اول و ۳۹۱۲ عنوان تجدیدچاپ) و میانگین شمارگان ۳۰۵۶ نسخه، درست است که در مقایسه با سایر کتاب‌های غیردرسی (به جز ادبیات) نسبتا وضعیت بهتری دارد، اما اولا از آمار ۱۰۲۰۷ عنوانی سال ۹۳ (۴۵۸۶ عنوان چاپ اول و ۵۶۲۱ عنوان چاپ مجدد) بسیار پایین‌تر بوده است.

همچنین اگر درنظر بگیریم که کتاب‌های کودکان معمولا تمام کودکان یک گروه سنی را شامل می‌شود و با درنظر گرفتن تعداد کودکان پیش دبستانی و گروه سنی دورهٔ آموزش ابتدایی (متولدین سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹) (یک میلیون و سی‌صد هزار نفر دانش‌آموز ابتدایی) و دانش‌آموزان دوره مقطع متوسطه اول و دوم (حدودا سه میلیون نفر در هر مقطع)، تیراژ ۳۰۰۰ نسخه‌ای برای کتاب‌های این حوزه باوجود بالا‌تر بودن نسبت به سایر کتاب‌های عمومی، چندان هم زیاد نیست و افت فاجعه‌آمیز تیراژ، عدم استقبال جامعه از کتاب و آمار پایین کتابخوانی را باید از همین نقطه ریشه‌یابی کرد.

افت کاغذ مصرفی در حوزه کتاب؛ تغییر کاربری چاپخانه‌ها به سمت بسته‌بندی

هیچ آمار دقیق و رسمی از میزان مصرف کاغذ در کشور وجود ندارد و حجم کاغذ مصرفی در بخش‌های مختلف چاپ کتاب‌های افست غیررسمی، نشر کتاب‌های آموزشی، کارت‌های ویزیت و کاغذ‌های تبلیغاتی مشخص نیست. البته در رابطه با آمار کاغذ مصرفی ناشران برای چاپ کتاب، داده‌هایی مثل تعداد عنوان، تعداد صفحات و شمارگان کتاب‌ها درکنار دیگر مشخصات فنی می‌تواند به محاسبه مواد مصرفی تولید، عملیات چاپ و صحافی کتاب‌های منتشر شده طی یک سال کمک کند.

داده‌های خانهٔ کتاب می‌گوید؛ ۵۹هزار و ۱۵۸ عنوان کتابی که امسال در کشور منتشر شده‌اند (چاپ اول و تجدیدچاپ)، مجموعا دارای ۲۴میلیارد و ۷۸۷میلیون و ۶۴۶هزار صفحه (۲۴۷۸۷۶۴۶ هزار میلیون) می‌شوند.

برای به‌دست آوردن وزن کاغذ مورد استفاده در این ۲۴ هزار میلیون صفحه باید متوسط‌هایی از قطع و گرماژ کاغذ‌ها را درنظر گرفت. رایج‌ترین قطع (نیم‌جیبی، جیبی، پالتویی، پالتویی بلند، رقعی، بغدادی، بازوبندی، بیاضی، حمایلی، جانمازی، نیم‌ربعی، نیم‌ورقی، خشتی، وزیری، رحلی و سلطانی) برای کتاب‌های عمومی قطع رقعی، برای کتاب‌های درسی قطع وزیری، برای کتاب‌های نفیس و... نیز رحلی و سلطانی است. ازسوی دیگر، قطع وزیری به‌لحاظ اندازه کاغذ (با ابعاد ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌م‌تر)، رایج‌ترین قطع برای کتاب اعلام می‌شود و می‌توان آن را به‌عنوان قطعی میانگین درنظر گرفت. در میان وزن‌های کاغذ مصرفی هم کاغذ ۸۰ گرمی به‌عنوان گرماژ میانگین برای چاپ کتاب استفاده می‌شود.

حالا باید تعداد صفحات را به تعداد صفحات وزیری در یک فرم که باید مضربی از ۸ و اینجا ۱۶ درنظر گرفته شده تقسیم کرد تا به رقم تعداد کاغذ در هر بند را برسیم. سپس با ضرب این عدد در ۲۸کیلوگرم (که خود با فرمولی پیچیده براساس ۸۰ گرم به دست آمده است) نهایتا عدد ۴۳میلیون ‌و ۳۷۸هزار و ۳۸۰کیلوگرم به دست می‌آید که با تقسیم بر هزار مشخص می‌کند نشر کتاب در ایران در طول سال ۹۴ (تا بهمن‌ماه) نزدیک به ۴۴هزار تن کاغذ مصرف کرده است.

با استناد به رقم تخمینی ۵۰۰ هزار تن میزان کل کاغذ مصرفی کشور، رقم ۴۴هزار تنی کاغذ استفاده شده برای نشر کتاب روشن می‌کند که کمتر از یک‌دهم کاغذ مصرفی کشور در سال ۹۴ صرف انتشار کتاب شده است.

سهم یک دهمی صنعت در میزان کاغذ مصرفی کشور درحالی است که این رقم در سال ۹۰ حدود یک ‌ششم بوده؛ یعنی طی همین چهار سال اخیر حوزهٔ کتاب و فرهنگ کشور با واقعیت تلخ دیگری در کنار افت تصاعدی تیراژ کتاب‌ها نیز روبرو بوده و سهم ۱۶ درصدی نشر از کاغذ در سال گذشته ـ که البته آن نیز بسیار اندک بود ـ به سهمی معادل ۱۰درصد رسیده است.

بر همین اساس می‌توان برآورد کرد که عناوین چاپ اول در سال ۱۳۹۴ بیش‌ از یک میلیارد و دویست و هفتاد و پنج میلیون فرم دو ورقی را روانه صحافی‌ها کرده که برای چاپ آن‌ها حدود ۹۰۰ هزار پلیت دو ورقی مصرف شده و همین مقدار چاپ تک رنگ (با تک رنگ فرض کردن تمام کتاب‌ها) نیز به چاپخانه‌ها سفارش داده شده است. همچنین برای جلد کتاب‌های چاپ اول یک میلیارد و صد میلیون بند مقوای صدبرگی با چاپ چهار رنگ به مصرف رسیده است. زینک‌های مورد استفاده برای چاپ چهار رنگ این تعداد جلد نیز حدودا ۱۳۰هزار پلیت یک ورقی تخمین زده می‌شود.

این آمار و ارقام به روشنی نشان می‌دهد تیراژ پائین کتاب‌ها که حتی به چاپ کتاب در ۲۰ نسخه هم رسیده است، مانعی بر سر توسعه هر دو صنعت چاپ و نشر بوده و حتی چاپخانه‌ها هم عمدتا به جای چاپ کتاب به فعالیت‌های بسته‌بندی روی آورده‌اند.

فروشی وابسته به نمایشگاه‌ها و خریدهای ارشاد

میزان فروش کتاب در کشور و پولی که به دخل ناشران و کتابفروشی‌ها سرازیر می‌شود به‌صورت مترکز و دقیق ثبت و نگهداری نمی‌شود. به همین دلیل شاید بهترین راه برای برآورد گردش مالی این صنعت تمرکز بر میزان فروش ناشران در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی که در طی سال ۹۴ برگزار شده است، باشد. البته با توجه به نبود یک سیستم توزیع موزون و مناسب برای عرضهٔ کتاب در کشور بیشترین فروش ناشران نیز متکی به نمایشگاه بین‌المللی و استانی می‌شود.

به عبارت دیگر براساس آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کل ناشران فعال کشور از سال ۱۳۹۲ تا آذرماه ۱۳۹۴به ۵، ۴۶۷ رسیده و از آذرماه ۱۳۹۲ تا ۱۳ دیماه ۱۳۹۴ نیز، تعداد ۱۱۷۳ ناشر به ناشران کل کشور اضافه شده‌اند. با این وجود تعداد کل کتابفروشی‌های فعال کشور تنها ۳۳۰۰ مرکز معرفی می‌شود.

حال با احتساب درآمدهای ناشران در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی تصویری که از تخمین گردش مالی صنعت نشر به دست می‌آید بدین شرح است:

بنا بر داده‌های موسسه‌های نمایشگاه‌های فرهنگی، در بخش ناشران عمومی ۱۳۰۰ ناشر در ۱۵۰ غرفه، در بخش ناشران کودک و نوجوان ۳۳۰ ناشر در ۲۸۴ غرفه، در بخش ناشران دانشگاهی ۶۶۰ ناشر در ۶۰۱ غرفه و در بخش ناشران آموزشی ۱۶۰ ناشر در ۱۲۵ غرفه، در بیست و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (اردیبهشت‌ماه ۹۴) فعالیت داشتند. نهایتا هم مبلغی نزدیک به ۷۰ میلیارد تومان میزان فروش غیرنقدی (با استفاده از دستگاه‌های خود‌پرداز) ناشران اعلام شد که به گفتهٔ رئیس این دوره از نمایشگاه بین‌المللی نسبت به سال گذشته ۵۰ درصد رشد داشته است. البته مبلغ نهایی فروش نمایشگاه بیست‌وهشتم نیز باید به رقمی نزدیک به ۱۴۰ میلیارد تومان رسیده باشد. اگر این مبالغ را به تعداد ۵ میلیونی بازدیدکنندگان تقسیم کنیم به صورت میانگین سهم هر بازدیدکننده از خرید کتاب در سال گذشته زیر ۳۰هزار تومان به دست می‌آید. ۳۰هزار تومانی که با توجه به قیمت کنونی پشت جلد کتاب‌ها نهایتا برای خرید ۲ جلد کفاف می‌دهد.

بنابراین چندان نمی‌توان و نباید به این رقم رشد ۵۰درصدی دل خوش بود، چرا که مطمئنا بخش قابل توجهی از این رشد ۵۲درصدی به‌واسطهٔ رشد قیمت کتاب نسبت به سال گذشته‌ بوده است. به همین منوال براساس اطلاعات ثبت شده در مؤسسه خانه کتاب؛ قیمت متوسط کتاب در سال ۹۴ نسبت به سال ۹۳ با ۱۵ درصد رشد همراه بوده است، بنابراین می‌توان رشد ۵۰درصدی فروش کتاب نسبت به سال گذشته را به نوعی توجیه کرد.

این رشد قیمت در تولید کتاب البته با در نظر گرفتن پایین آمدن تیراژ و قیمت کاغذ چندان هم عجیب نیست. براساس فرمول محاسبهٔ قیمت تمام شده برای کتاب معمولا ۳/۱ تا ۴/۱ هزینه‌ای که صرف تولید هر کتابی می‌شود به عنوان قیمت پشت جلد درنظر گرفته می‌شود. از سویی دیگر تیراژ کتاب و تعداد نسخه‌های منتشر شده از هر عنوان نیز بر میزان قیمت کتاب تاثیر می‌گذارد. به عنوان مثال برای کتابی با تیراژ ۵۰۰۰ نسخه ۲۵ تا ۳۰ درصد هزینه‌های تولید برای فروش اعلام می‌شود اما در تیراژ ۵۰۰ نسخه‌ای این میزان تا ۴۰ و ۵۰ درصد هم افزایش می‌یابد.

هرچند بازار نشر اکنون نسبت به گذشته، از یک تعادل نسبی برخوردار است و ثبات بهای هر بند کاغذ که با توجه به جنس، گِرَم و کشور تولیدکننده، بین ۸۰ تا ۹۰ هزار تومان است و شاید به همین دلیل رشد ۲۰درصدی قیمت کتاب در سال ۹۳ به ۱۵ درصد کاهش داشته است.

همچنین از ابتدای سال ۹۴ تا آغاز بهمن‌ماه ۱۶ نمایشگاه استانی در شهر‌ها و استان‌های مختلف کشور برگزار شده است. نمایشگاه کتاب استان البرز با فروش پایانی ۱۵۵میلیون تومان کمترین آمار فروش و نمایشگاه کتاب شیراز با ۳ میلیارد تومان بیشترین رکورد فروش در نمایشگاه‌های استانی امسال را داشته‌اند. مجموع فروش در این ۱۶ نمایشگاه نیز ۱۵میلیارد و ۹۴۸ میلیون تومان بوده است.

البته باید توجه داشت که ناشران در فروش‌های نمایشگاهی، مشمول پرداخت حق توزیع و فروش نیستند و تنها مبلغی حدود ۳۰ درصد از رقم پشت جلد کتاب‌ها (یعنی‌‌ همان میزان فروش) برای آن‌ها به عنوان سود مطرح خواهد بود، بنابراین مثلا هر ناشر به صورت میانگین از نمایشگاه کتاب گیلان که سهم هر ناشر از میزان فروش کل در بهترین شرایط امسال بوده، تنها چیزی حدود یک میلیون و ۹۰۰ هزارتومان سود کرده است!

از دیگر راه‌های ورود سرمایه به چرخهٔ مالی ناشران خرید کتاب از آن‌ها به واسطهٔ مصوبات هیئت خرید و انتخاب کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.

آمار وزارت ارشاد از گزارشات و مصوبات هیات انتخاب و خرید کتاب از سال ۹۲ تا بهمن‌ماه امسال نشان می‌دهد که در ۴۹ جلسه‌ طی این مدت ۷۵۲ میلیون و ۳۲۲ هزار و دو نسخه از ۱۳۰۴۲عنوان کتاب به ارزش ۳۴ میلیارد و ۸۷۳میلیون تومان در لیست خرید ارشاد گنجانده شده است. در این بین ۱۷ مصوبه و لیست خرید (مصوبات ۵۴۶-۵۱۷) خریدهای سال ۹۴ را پوشش می‌دهد.

این اعداد ارقام فروش یا سود میانگین ۸۰۰هزار تا یک میلیون تومانی ناشران که در نمایشگاه‌ها و بهترین شرایط عرضهٔ کتاب ثبت شده درحالی است که رقم نهایی پشت جلد کتاب‌های تولید شده در سال ۹۴ مبلغی بیش از یک هزار و ۳۵۰ میلیارد تومان بوده است که رکود در بازار و فروش محدود کلای فرهنگی مثل کتاب را کاملا مشهود و واضح به رخ می‌کشد.

صنعت نشر می‌تواند به سال ۹۵ امیدوار باشد؟

شاید مهم‌ترین اتفاقی که صنعت نشر و کتاب برای سال ۹۵ انتظارش را می‌کشد، انتقال محل نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از «مصلی» به «شهر آفتاب» باشد. این تغییر محل اگرچه چند میلیارد تومانی که بابت اجازه و آماده‌سازی محل نمایشگاه هزینه می‌شد را در جیب ارشاد نگاه می‌دارد، اما تقریبا بیشتر ناشران اذعان دارند که می‌تواند تاثیر منفی شدیدی بر آمار بازدید مراجعان از نمایشگاه و به تبع آن فروش کتاب‌ها داشته باشد. باید دید شهرداری تهران وعده‌های خود مبنی بر آماده‌سازی تسهیلات رفت‌وامد به «شهر آفتاب» ازجمله راه‌اندازی مترو تا محل برگزاری نمایشگاه را محقق می‌کند یا همین آب باریکهٔ درآمد ناشران نیز بیشتر از قبل قطره‌چکانی می‌شود.

دیگر مسئلهٔ مهم پیش رو برای صنعت نشر بحث توافق اولیه برای افزایش تعرفهٔ کاغذ وارداتی از ۴درصد به ۷درصد است که می‌تواند به شدت بر بالا رفتن قیمت پشت جلد کتاب‌ها تاثیر بگذارد. البته وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صراحتا اعلام کرده و قول داده تا درصورت بررسی این مسئله در هیئت دولت شخص وزیر آن را وتو کند و شاهد افزایش تعرفه کاغذ ولو به اندازهٔ ۳درصد هم نباشیم.

در متن لایحه پیشنهادی بودجه سال ۹۵ نیز، بودجه اختصاص یافته برای حمایت از نشر کتاب و مطبوعات ۱۹۴ میلیارد تومان اعلام شده و برنامه حمایت از نشر و ترویج کتابخوانی نیز، ۱۰میلیارد و هفتصد میلیون تومان بودجه خواهد داشت.

درنهایت سال ۹۵ می‌تواند تجربهٔ جدید برای صنعت نشر باشد و توجه بیشتر وزارت فرهنگ به کتابفروشی‌ها که با اختصاص صد میلیون تومان در مرحلهٔ اول همراه بوده؛ در کنار اصلاح سیستم عرضه و توزیع شاید رونق را به بازار فروش کتاب بازگرداند.