نگاه استراتژيك لازمه نمایشگاه کتاب

یادداشت اختصاصی لیزنا:  نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران با حدود 4 ميليون بازديدكننده سالانه، بدون ترديد مقام نخست را از نظر تعداد بازديدكننده داراست. اما نمايشگاه بين‌المللی كتاب فرانكفورت با بيش از 7 هزار غرفه و حدود 300 هزار بازديدكننده حرفه‌ای (نه عموم مردم جامعه)، همچنان عنوان بزرگترين و مهمترين نمايشگاه بين‌المللی كتاب جهان را به خود اختصاص داده است. صرفنظر از تفاوت‌های ماهوی نمايشگاه كتاب تهران با ساير نمايشگاه‌های كتاب در جهان و از جمله نمايشگاه كتاب فرانكفورت، به هر حال اين نمايشگاه با مجموعه ويژگی هايی كه دارد، به بزرگترين رخداد فرهنگی كشور تبديل شده است كه اين جايگاه، قابل توجه و مهم است و می‌تواند به عنوان يك ظرفيت خوب در برنامه‌ريزیهای فرهنگی به حساب آورده شود.

از سوی ديگر، دلايل ساختاری و نوع مديريتی كه طی سال‌های نسبتاً طولانی بر اين نمايشگاه حاكم بوده است، قضاوت در باره اثربخشی و كارائی آن را با مشكل مواجه می‌كند. مهمترين مشكلی كه در اين زمينه به چشم می‌خورد، فقدان يك رويكرد استراتژيك مشخص و مدون برای آن است. نمايشگاه بين‌المللی كتاب ايران چه در سال‌های نخست فعاليت خود و چه پس از قرار گرفتن در مجموعه و قالب موسسه نمايشگاه‌های فرهنگی ايران، تقريباً هيچگاه به صورت دقيق و علمی، متكی و مبتنی بر رويكردهای استراتژيك مدون و مشخص نبوده است. نبود اين رويكرد استراتژيك موجب گرديده از همان سال‌های نخست تا كنون كه در آستانه سی‌امين سال برگزاری آن هستيم، شاهد تصميم‌های متعدد و بعضاً متناقض و ابهام‌های دامنه‌دار در باره آن باشيم. در اين زمينه، همگی از بحث و جدل‌های فراوان و تقريباً هميشگی در باره محل نمايشگاه آگاه هستيم. وقتی نگاه استراتژيك به نمايشگاه بين‌المللی كتاب تهران كم‌رنگ يا ضعيف باشد، نمی‌توان انتظارات بخش‌های مختلف اداری و اجتماعی را به خوبی شناسايی و متوازن كرد. بديهی است در باره اين رويداد بزرگ فرهنگی كه برگزاری آن بخش‌های متنوعی را متاثر می‌سازد، نمی‌توان فقط به مشكلات ترافيكی توجه كرد زيرا تمركز بر رفع مشكل ترافيك به عنوان یکی از خواسته‌های پليس راهنمایی و رانندگی، ممكن است نارضايتی بازديدكنندگان از مسئله دسترسی را به همراه آورد. همچنين خواسته‌های دانشجويان و كساني كه انتظار دريافت بن را دارند ممكن است با انتظارات كتابداران كه هدف ديگری را جستجو می كنند متفاوت باشد. خواسته‌های ناشران و مردم عادی را نيز بايد در نظر گرفت و عرضه‌كنندگان خدمات رستوران و دفاتر تبليغاتی نيز خواسته‌های خود را دارند. ناشران خارجی هم طبيعتاً انتظاراتی برای خود دارند. به فهرست اين انتظارات و هدف‌ها همچنان می‌توان افزود. بايد ديد اهداف كلانی مثل «ارتقای صنعت چاپ و نشر» و يا «ترویج و توسعه فرهنگ کتاب و کتاب خوانی» تا چه ميزان با اهداف و انتظارات بخش‌های گفته شده همخواني دارد؟ از آن گذشته، چگونه می‌توان با برگزاری هر يك سال نمايشگاه، ميزان اثربخشی آن را در ارتقای صنعت چاپ و نشر يا توسعه فرهنگ كتاب و كتابخوانی سنجيد؟ اين‌ها پرسش‌هايی است كه در سايه رويكرد استراتژيك مي‌توان انتظار داشت پاسخ‌های مناسبی برای آن‌ها پيدا شود.

در صورت فقدان نگاه استراتژيك، نمیتوان چشم‌انداز روشن و مشخصی برای نمايشگاه ترسيم كرد. در نبود چشم‌انداز روشن و ماموريت‌های مشخص، نمی‌توان انتظار تعيين درست و دقيق اهداف كلان و اهداف خرد را داشت. در نتيجه همه اين‌ها، معلوم نيست خروجی‌ها و دستاوردها تا چه اندازه در راستای هدف‌های تعيين شده قرار داشته‌اند. در اين صورت نمی توانيم دريابيم منابع صرف‌شده شامل هزينه‌های مربوط به يارانه و بن، نيروی انسانی، فضا و تجهيزات، صدور ويزا، انبارداری، گمرك، حمل و نقل، آب، برق و غيره تا چه اندازه اهداف مورد نظر ما يا همان كارائی را محقق ساخته‌اند.

سودمندیهای به‌كارگيری رويكردهای استراتژيك به مراتب بيشتر از مواردی است كه در اين مختصر به آن‌ها اشاره شد. جا دارد همكاران موسسه نمايشگاه فرهنگی، به ويژه اكنون كه مسولان صالح و روشن‌بينی بر امور فرهنگی سازمان متبوع مديريت دارند، تدوين استراتژي‌های واقع‌گرايانه را به طور جدي در دستور كار خود قرار دهند تا بتوانند به شكلی نظام‌مند و در پی اعتلای نمايشگاه به اعتلای فرهنگ كتاب و كتابخوانی بيشتری دست يابند.

*عضو هيات مديره و مدير برنامه‌ريزی و بهبود مستمر انجمن علمی كتابداری و اطلاع‌رسانی ايران