کتاب «دائره المعارف قرآن» بر رشد قرآن پژوهی در ایران اثر گذاشت

به گزارش لیزنا، بر اساس اعلام روابط عمومی خانه کتاب، در ابتدای این نشست، مازیار با بیان اینکه از ده سال پیش در انتشارات حکمت تصمیم گرفتیم مجموعه مطالعات اسلامی را به صورت جدی پیگیری کنیم، گفت: مطالعات اسلامی مجموعه ای است که به ترجمه و تالیف آثاری در حوزه اسلامی شناسی می پردازد و با روش ها و متدهای اسلامی انجام می شود. بیشتر این آثار در حوزه اندیشه غربی انجام گرفته و نیاز به ترجمه دارد.  متونی که برای این کار انتخاب کردیم دائره المعارف بود که قرآن پژوهشان معاصر جهان در باب کتاب قرآن فراهم آوردند و ما فکر کردیم این مجموعه می تواند تصویر جامع و کاملی از چشم انداز مطالعات قرآنی و اسلامی آنگونه که امروز انجام می گیرد برای مخاطب فارسی زبان فراهم کند؛ به خصوص برای کسانی که به صورت تخصصی وارد مطالعات قرآنی می شوند مدخلی قابل توجه و جدی به این نوع از متون است که ما خیلی به آن توجه نکردیم.  ادبیاتی که بیش از صد سال در این حوزه فراهم آمده  اما ما آنگونه که شایسته بوده به آن نپرداختیم.

وی کار دائره المعارف نویسی را دشوار توصیف کرد و گفت: مطالب دائره المعارف تخصصی است و نویسندگان مختلفی در این کار همکاری کردند. با توجه به حساسیت این کار، یک تیم چهار نفره از  ویراستاران  به همراه گروه مترجمان تشکیل شد که عموم آنها در حوزه مطالعات قرآنی کار کرده بودند و تجربه کار ترجمه را هم داشتند. برنامه ریزی طولانی برای ترجمه این کار پشت سرگذاشتیم تا مدخل نامه فارسی این کار را فراهم کنیم. 

مازیار ادامه داد: کل دائره المعارف هفتصد مدخل است و هر جلد 140 مدخل دارد  که فکر می کنم با هر جلد 140 مقاله پژوهشی در حوزه مطالعات قرآن تقدیم جامعه فارسی زبان می شود.  ما سنت خیلی فربه، غنی و جدی در مطالعات قرآنی داشتیم. اتفاقی که در دنیای جدید افتاده آن است که شیوه ها و نگرش های جدیدی فراهم شده که برای قدمای ما این روش ها به کار گرفته نمی شد. این کتاب یک دائره المعارف است و کسانی که به این کتاب مراجعه می کنند باید

این را بدانند که  همه معارف در دائره المعارف جمع نیست بلکه یک کتاب کمک کاری برای پژوهشگر است که می تواند با رجوع به آن اطلاعات اولیه در مورد حوزه پژوهشی را به دست بیاورد. دائره المعارف به هیچ وجه جایگزین کتاب، مقاله و... نیست.

وی عنوان کرد: اثر علمی یعنی اثری که بتواند مبتی بر معیارهایی عرضه شود که قابلیت نقد و بررسی داشته باشد. همه باید کار شایسته ای به جامعه عرضه کنیم که بتوان آن را نقد کرد. این کتاب چنین قابلیتی را دارد.

وی به تقسیم بندی مداخل کتاب «دائره المعارف قرآن» اشاره کرد و گفت: در این کار با 700 مدخل تقسیم بندی هایی می تواند انجام داد که بخشی از آن  مربوط  به مفاهیم قرآن هستند. گروه بعدی؛ مداخل هایی هستند که مرتبط با قرآن و علوم به نحو کلی هستند.  مثلا قرآن و اخلاق، قرآن و حدیث، قرآن و کیهان شناسی،  قرآن وفلسفه و کلام و... که نشان می دهد قرآن در این حوزه ها چه اثرگذاری داشته است. گروه دیگر؛ مداخل های مربوط به قرآن، ادبیات، هنرها و فنون تمدن اسلامی است. مداخلی که به ما گزارش می دهد امروزه وضعیت قرآن در جوامع اسلامی و اروپایی چه جایگاهی دارد. کارهای زیادی در  سال های اخیر درباره قرآن و پژوهش های قرآنی درکشور ما انجام شده.  قدمای ما اگر کاری در زمینه قرآن انجام دادند در زمان خودشان   منحصر به فرد بود..

در ادامه این نشست، مجید معارف با بیان اینکه این دائره المعارف قرار بود در هزار مدخل تهیه شود اما به هفتصد مدخل کاهش یافته است، گفت: با توجه به اینکه در رأس این کار خانم جین دمن مک اولیف قرار دارد؛ از این رو به نظرم این خانم، کار مردانه‌ای انجام داده است و نویسندگانی از سراسر عالم را که حدود ۱۰ – ۲۰ نفر از آنها مسلمان بوده، گردهم آورده است. از همان سال هایی که این کار منتشر  و وارد ایران شد، دانشجویان و اساتید به متن انگلیسی آن مراجعه می کردند تا اینکه ضرورت ترجمه آن به زبان فارسی احساس شد و انتشارات حکمت، انتشار این کار عظیم را بر عهده می گیرد. از همان سال های اول مخالفت هایی با ترجمه و نشر این اثر به زبان فارسی از ناحیه بعضی از دلباختگان قرآن به عمل آمد؛ چرا فکر می کردند بعضی از مدخل ها مغایرت هایی با فرهنگ و بینش های اسلامی داشته باشد و  معتقد بودند این کتاب باید با نقد مناسب همراه باشد و نباید عینا آن را ترجمه کنیم. من جزو مخالفان نبودم بله جزء موافقان بودم چرا که معتقد بودم مخاطبان اول این کتاب،  جامعه علمی خواهند بود و این افراد آشنا هستند که چگونه آن را نقد کنند.

وی ادامه داد: انتشارات حکمت بعد از ترجمه کل اثر، جلدی را با عنوان نقد نامه در انتهای کار منتشر می کند. از همان سال 91 به عنوان ناظر محتوایی طرح قرارداد بستم و مکلف شدم که جلد به جلد این پروژه علمی را قبل از انتشار مطالعه کنم. من صفحه به صفحه این کتاب را قبل از نشر خواندم و نکاتی را اضافه کردم. برای هر مجلد بین 40 تا 50 صفحه نکته گذاری کردم.

وی ادامه داد: در قرون اخیر و به ویژه دوران معاصر انگیزه غالب بر مطالعات خاورشناسان به انگیزه های علمی و پژوهشی تبدیل می شود. قرآن پژوهی و حدیث پژوهی به مانند یک رشته دانشگاهی در بسیاری از دانشگاه ها  و موسسات وارد شده و اسلام برای خاورشناسان یک پدیده جدی است که باید آن را بشناسند. زمانی که ترجمه فارسی جلد اول این کتاب را مطالعه کردم  چیزی در حدود 50 صفحه یادداشت نقدی برای آن نوشتم و به انتشارات حکمت دادم.

معارف بیان کرد: یک قرآن‌پژوه سترگ ایرانی به نام محمود رامیار که اثری با عنوان «تاریخ قرآن» دارد و کتاب دومش «در آستانه قرآن» است، ترجمه مقدمه‌ای بر ترجمه رژی بلاشر نوشته است که وی معتقد است، گذشت آن دوران که خاورشناسان قرآن و اسلام را مطالعه می‌کردند تا آن را رد کنند،‌ اکنون تغییر کرده و آنها می‌خواهند نقاط ضعف و قوت آن را بشناسند.

معارف با اشاره به امتیازهای کتاب «دائره المعارف قرآن» گفت:  ما باید به این کتاب به شکل یک اثر علمی، تحقیقی و پژوهشی نگاه می کنیم. نویسندگان و محققان به دنبال این بودند که نه به صورت ذهن نویسی بلکه با مراجعه به منابع تاریخی و از جمله تدبر در قرآن مقاله های خود را بنویسند. همچنین نویسندگان مدخل‌های دایرةالمعارف، در زمانی این پروژه را به وجود آورده‌اند که به دنیای اسلام به عنوان شیعه و سنی آگاهی و آشنایی داشتند و وقتی درباره اسلام نوشته‌اند، فقط به منابع سنی اکتفا نکرده‌اند، بلکه به منابع شیعی نیز مراجعه کرده‌اند، به عنوان مثال مدخل «صحابه»، که در میان اهل سنت و شیعه جایگاهی متفاوت دارد، اما در مدخل مربوط، نوشته شده که نقدهایی از سوی شیعه نسبت به آن وجود دارد؛ از این رو این موضوع در دایرةالمعارف انعکاس یافته است. امتیاز دیگر این کتاب این است که نویسندگان بدون اینکه رسالتی داشته باشند که بینش قرآنی را با بینش عهدینی مطابقت دهند، اما در بسیاری از مداخل که از سوی نویسندگان مسیحی یا یهودی نوشته شده‌اند، در آنها آهنگ مطابقت میان قرآن و عهدین وجود دارد، البته ممکن است به این موضوع، نقد هم داشت. این اثر یک کار گزارشی توصیفی نیست. هر چند دائره المعارف اثری است که مدخل های آن گزارشی و توصیفی است اما این اثر جدا از گزارشی و توصیفی بودن،  تعلیمی هم است. گاهی بعضی از مدخل ها را باید چند بار بخوانیم تا به عمق نظر نوینسدگان آن پی ببریم.

معارف اظهار کرد: این کتاب بعد از انتشار بر رشد قرآن پژوهی در ایران اثر گذاشت.  این  کتاب ظرفیت بالایی برای نقد دارد و ناخوداگاه اثری بر رشد قرآن پژوهی در جامعه ما گذاشته که ممکن است در آینده ابعاد آن گسترش پیدا کند. همچنین، در بسیاری از محافل دانشگاهی بسیاری از  پایان نامه ها در مقطع ارشد و دکتری به بررسی محتوایی یک یا چند از مداخل این کتاب اختصاص پیدا کرده و هنوز این ظرفیت وجود دارد که در سال های آینده پایان نامه و رساله های زیادی در این باب نوشته شود.

وی به نقد کتاب «دائره المعارف قرآن» پرداخت و گفت: نویسندگان کتاب علارغم اینکه تلاش کردند بی طرفانه کار کنند اما برای خودشان پیش فرض هایی داشتند که مستقیم یا ناخودآگاه در کارهای آنها اثرگذار بود. آنچه درباره قرآن نظیر وحیانیت، تحریف‌ناپذیری و ... برای ما مسلم است، اما این برای بسیاری از نویسندگان این اثر موضوعیت ندارد؛ از این رو ممکن است به عنوان اثری تاریخی به قرآن نگاه کنند که در این صورت جنبه فرازمانی و فرامکانی خود را از دست خواهد داد که جزء نقدهای اصلی به بسیاری از مداخل است. با وجود اینکه نویسندگان دایرةالمعارف قرآن تلاش کرده‌اند، اثری جهان اسلامی ارائه دهند، اما تأثیرپذیری از منابع سنی و غربی بسیار شدیدتر از تأثیرپذیری از منابع شیعی است و از سوی دیگر یکی از اعتقادات خاورشناسان این است که برای قرآن منابع و مصادری بیابند و معتقدند که قرآن تحت تأثیر عهدین بوده است.

آذرتاش آذرنوش از دیگر سخنرانان این نشست، گفت: تقسیم‌بندی که عنوان می‌شود ما در دوره آشتی خاورشناسان با اسلام و قرآن هستیم، به زمان ما صدق نمی‌کند؛ چرا که به قول خاورشناسان قرآنی که ما وحی الهی می‌دانیم، در زمان ابوبکر و عمر شروع به نوشتن شد و در زمان عبدالملک به پایان رسید. قرآنی که ما وحی الهی می‌دانیم در زمان ابوبکر و عمر نگارش آن آغاز شد و در زمان عبدالملک پایان یافت. مدافع این نظر پاتریشیا کرون است که در این دایرة‌المعارف، بارها به او ارجاع داده شده. در حالی‌که وی موافق قرآن نیست. نمی‌توان دوران حاضر را به‌طور کامل، دوران دوستی دانست، چراکه غربی‌ها همچنان انگیزه‌های خود را دارند. گاهی با گفته ادوارد سعید موافقم می شوم که معتقد است این تحقیقات بی‌گناهانه نوعی گام‌گذاری در حوزه استعمار جدید است.

آذرتاش افزود: این دایرة‌المعارف اثر فاخری است. در گام نخست سرویراستار آن می‌‌خواهد گفتمان اسلام را از حیطه خاورشناسان محض بیرون آورده تا بُعد استعمارگرایانه‌ای که از قدیم باقی‌مانده را پاک کند و به این دلیل نام چند نویسنده عرب از جمله حامد ابوزید را نیز در زمره نویسندگان و ویراستاران این اثر می‌بینیم. ناشر در تولید این اثر بسیار بر این موضوع تاکید داشته که هرگونه تخیل استعماری و ضد مسلمانی به‌طور کلی ممنوع باشد.

وی فهرست بندی کتاب «دائره المعارف قرآنی» را عالمانه توصیف کرد و گفت: ما در ایران این نوع فهرست بندی را نداریم که موضوع به عنوان سر فصل قرار بگیرد و برای یافتن آنها  به  فهرست ها مراجعه کنیم. ویراستاری کتاب بسیار خوب است و ترجمه آن روان، دقیق و اشتباه در آن بسیار اندک است و  مشخص است که ویراستار جمله ها را خوانده و اصلاح کرده است. صحیح بودن متن و  ویراستاری درست مزیتی است که اجازه  چاپ شدن این کتاب را در محیط ایران می دهد. کتاب قابل خواندن است و حتی برای استادانی که نیازی به این مسائل ندارند برای جمع بندی مسائل مفید است. البته کتاب در یک مرتبه علمی قرار نمی گیرد بلکه در مرتبه مافوق علمی قرار گرفته است.