برگزیدگان هشتمین دوره جایزه دکتر مجتبایی معرفی شدند

به گزارش لیزنا، این جایزه همه‌ساله به برترین رساله دکتری در رشته‌های «زبان و ادبیات فارسی» و «ادیان و عرفان» اهدا می‌شود. فتح‌الله مجتبایی، ضیاء موحد، حسین معصومی‌همدانی، شهرام پازوکی، محمود فتوحی، نسرین فقیه‌ملک‌مرزبان، محمدرضا عدلی و علی‌اصغر محمدخانی، هیات داوران این جایزه را تشکیل می‌دهند که در این دوره علاوه بر انتخاب پایان‌نامه برگزیده، یک پایان‌نامه را نیز مستحق تشویق دانستند.

در این مراسم که به همت دکتر فتح‌الله مجتبایی، مرکز فرهنگی شهرکتاب و بنیاد فرهنگی محمدنقی ترکمان برگزار شد، رساله «تصحیح انتقادی متن تمهیدات عین‌القضات همدانی بر اساس نسخه‌های معتبر» نوشته مینا حفیظی به عنوان رساله برگزیده انتخاب شد. همچنین از رساله «بررسی لغات و اصطلاحات دیوانی در متون آموزش استیفای دوره مغول و تیموری» نوشته نفیسه ایرانی تقدیر شد.

در چکیده رساله «تصحیح انتقادی متن تمهیدات عین‌القضات همدانی بر اساس نسخه‌های معتبر» نوشته مینا حفیظی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و راهنمایی استادان  دکتر تقی پورنامداریان و  دکتر محمدرضا نصیری آمده است:

هدف از نگارش این رساله، تصحیح انتقادی تمهیدات ـ  یکی از کهن‌ترین متون عرفانی فارسی ـ است. اهمّیّت این تصحیح از آن روی است که شمار متون فارسی عرفانی با قدمتی تقریباً نهصد ساله چندان زیاد نیست و بسیاری از آثار باقی‌مانده به زبان فارسی (و نه عربی) یا در قالب رساله‌اند یا کتابهایی با افتادگی‌های بسیار و شمار آثار مدوّن تفصیلی که تقریباً بی‌کم‌وکاست به دست ما رسیده‌اند چندان چشمگیر نیستند و بیشتر آثاری که در حدّ و اندازه تمهیداتاند پس از این اثر نگارش یافته‌اند، به‌ویژه آثاری که بیانگر اندیشه‌ای نو از جانب نویسنده آن اثر بوده‌اند. پس تمهیدات از جهات مختلف دارای ویژگیهای خاصّی است. از متون بسیارکهن فارسی است که پیچیده‌ترین مباحث عرفانی را سلیس و روان و به زبانی شاعرانه بیان می‌دارد.

نگارنده برای تصحیح انتقادی تمهیدات از چهارده نسخه کهن که از قدیمترین نسخ تمهیدات‌اند، بهره برده است که پنج نسخه از آنها شامل: دو نسخه از مزار مولانا در قونیه، دو نسخه از کتابخانه اسماعیل پاشا و ملّت‌گنل در استانبول و یک نسخه از کتابخانه مرعشی نجفی در قم در تصحیح پیشین دیده نشده‌اند. با بررسی نسخه‌ها روشن شد که تمهیدات اگر نگوییم دو روایت، دو تحریر یا شیوه نگارش دارد؛ از این روی، نسخه‌هادر دو گروه A و C جای گرفتند. در بیشتر مواضع روایت گروه A که نسخه اساس، سرگروه آن است در متن آمده است و روایت گروه C و نسخه‌های تابع آن در پانوشت. برای دشواری‌ها و مشکلات متن در پی‌نوشتها یا تعلیقات، توضیحاتی آمده است. در مقدّمه شرحی در باب زندگینامه و جهان‌بینی عین‌القضات، سبک نگارش تمهیدات، روش این تصحیح و کاستیهای تصحیح پیشین آمده و از زحمات مصحّح محترم آن - شادروان دکتر عفیف عسیران- تقدیر شده است. افزون بر این، بخشی نیز به پیشینه تحقیق- شامل کتاب‌ها، مقالات و رساله‌هایی در باره عین‌القضات و آثار او به ویژه تمهیدات- اختصاص دارد. در پایان نیز علاوه بر فهرست منابع، فهرستی از آیات، احادیث و روایات، سخنان بزرگان، اشعار و اعلام متن ارائه شده است.

در چکیده رساله «بررسی لغات و اصطلاحات دیوانی در متون آموزش استیفای دوره‌ مغول و تیموری (باتاکید بر لطایف شرفی، سعادت نامه، قانون‌السعاده و رساله فلکیه)»، نوشته‌ نفیسه ایرانی از دانشگاه خوارزمی و با راهنمایی  دکتر محمد شادروی‌منش آمده است:

علم استیفا، که در کانون توجه این پژوهش است، دانش قوانین و مقرراتی است که مستوفیان با توجه به قوانین آن دخل و خرج اموال دیوان و کیفیت و کمیت محاسبات آن را معلوم می‌کردند و اسناد و دفاتر مالی و آماری مملکت را مطابق آن قوانین و نیاز دیوان دوره خود تدوین می‌کردند.

این عمل در محلی به نام دیوان استیفا انجام می‌شد که یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تشکیلات دولتی بود و به متصدی آن مستوفی می‌گفتند. به عبارتی دیگر امور نگارش دیوانی در ادوار گذشته به دو بخش اصلی تقسیم می‌شد:

۱ . ترسل (که در دیوان انشا یا دارالانشاء انجام می‌شد)‌ ۲. استیفا (که در دیوان استیفا یا درالاستیفا انجام می‌شد)

این دانش همچنین دربردارنده اصول و شیوه‌های متفاوت اداره حکومت‌ها و رسیدگی به امور مالی در دوره‌های تاریخی مختلف است، و همانند دیگر دانش‌ها اصطلاحات خاصی دارد. این اصطلاحات و مفاهیم در هر یک از ادوار تاریخی وجود داشته‌اند، و گاه دچار تغییرها و تحولاتی نیز شده‌اند، مثلاً برخی در دوره‌ای مصطلح بوده‌اند و در دوره‌ای دیگر از میان رفته‌اند، و واژه‌های دیگر با همان معنی جایگزین آن‌ها شده است. برخی نیز دست‌خوش تغییر و تحول شده‌اند و در دوره‌های بعد بار معنایی گسترده‌تر یافته‌اند و یا با معنایی متفاوت با دوره پیشین به کار رفته‌اند.

بررسی تعاریف اصطلاحات دانش استیفا در فرهنگ‌های عمومی فارسی نشان می‌دهد که فرهنگ‌نویسان گاه در تعریف این اصطلاحات دچار اشتباه شده‌اند یا تعریف آن‌ها را به تسامح آورده‌اند. همچنین برخی از این اصطلاحات در فرهنگ‌ها مدخل نشده‌اند یا معنی دیوانی دقیق آن‌ها لحاظ نشده است. از سوی دیگر، شواهدی از این اصطلاحات در متون موجود است که فهم کامل و درست متن در گرو دانستن تعریف دقیق آن‌هاست.

برای آگاهی از مفهوم این اصطلاحات مطمئن‌ترین راه مراجعه به منابعی است که مستوفیان هر عصر نوشته‌اند؛ به‌ویژه فرهنگنامه‌ها و متون آموزشی استیفا که تعاریفی که خود آنان برای این اصطلاحات آورده‌اند، با نمونه‌های دقیقی از کاربرد آن اصطلاحات، در آن‌ها آمده است. از آن‌جا که رسالاتی که در آموزش دانش استیفا نوشته شده هر یک برای شناسایی شیوه‌ها و اصطلاحات دوره و بعضاً منطقه خود کارآمد هستند، بسیاری از اصطلاحات این دانش نیازمند بررسی دوباره با توجه به ادوار و مناطق گوناگون است.

در این رساله به تحلیل اصطلاحات دانش استیفا که در سه متن دوره مغول ( لطایف شرفی، قانون‌السعاده، سعادت‌نامه)‌ و یک متن دوره تیموری (رساله فلکیه) مندرج است پرداخته‌ایم.