معرفی و نقد کتاب شوهر آهو خانم

درباره نویسنده:

علی محمد افغانی تحصیلات متوسطه را در کرمانشاه گذراند و برای ادامه تحصیل به تهران آمد. وی، بعد ها برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و در آنجا با ادبیات داستانی آشنا شد. عضو سازمان افسران حزب توده شد و به همین دلیلی در سال 1333 زمانی که از آمریکا باز می­گشت، دستگیر و به زندان قصر فرستاده شد. علی محمد تا آبان سال 1337، یعنی به مدت 4 سال در زندان بود. در این دوران رمان شوهر آهو خانم را نوشت و به گفته خودش اگر به زندان نمی­افتاد، هرگز نویسنده نمی­ شد. نوشتن این رمان حدود 3 سال طول کشیده است. او برای نوشتن این کتاب، نظم و ترتیب خاصی نداشته؛ زیرا نوشتن او تابع مسائل زیادی بوده؛ مسائلی که خاص زندان است.

نکته جالب اینجاست که او نمی­توانسته در زندان راحت بنویسد باید کاری می کرده تا نگهبان ها متوجه نشوند که او در حال نوشتن است. به همین خاطر موقع نوشتن این رمان، یک کتاب انگلیسی باز می­کرده جلو چشمش می­گذاشته تا نگهبان ها فکر کنند که او دارد این کتاب را می­خواند و ترجمه می­کند، اما وقعیت چیز دیگری بوده و او در حال نوشتن اولین رمانش بوده. افغانی شب ها به اتفاقات رمان و شخصیت ها فکر می­کرد و روزها می نوشته است. گاهی برای این که یادش نرود به چه چیزهایی فکر کرده، حوادث و اتفاقات را به صورت خلاصه یا رمزی روی دیوار کنار تختش می­ نوشته. روزها که بلند می­شده و مشغول نوشتن اتفاقاتی می شده که شب ها به آن ها فکر کرده بود.

شوهر آهو خانم، نخستین اثر علی محمد افغانی؛ یکی از مهمترین رمان های فارسی در پنجاه سال اخیر است که در سال 1340 منتشر شد و از همان نخستین ماه انتشار با اقبال گسترده بازار کتاب ایران روبرو شد. بى‌هیچ گمان بزرگترین رمان زبان فارسى به وجود آمده (با قید احتیاط)… شوهر آهوخانم آئینه تمام‌نماى اجتماع ما و به حقیقت دایره‌المعارف عظیمى است از زندگى دورانى که به شتاب سپرى مى‌شود.

هنر اصلى نویسنده در نحوه نگارش داستان و حتى در تعبیرات بکر و بى‌شمار و توصیف‌هاى گویاى او نیست؛ هنر بزرگ وى این است که با آفریدن ده‌ها انسان حقیقى و به جنبش در آوردن صدها حادثه واقعى، از یک دوران خاص اجتماعى پرده برگرفته و سیر واقعى آن را با همه زیروبم‌ها و سایه‌روشن‌هایش پدیدار گردیده است. على‌محمد افغانى در شوهر آهوخانم نشان مى‌دهد که نویسنده‌اى است تیزبین، که حرکات زن و مرد و کودک و حتى سگ و گربه را به خوبى مى‌بیند. از اختلافات آسیابان و نانوا تا دعوى دو هوو و کتک‌کارى زن و شوهر، همه را مى‌تواند چنان توصیف کند، که خواننده صحنه را پیش چشم خود مجسم ببیند، از اسرار زنان و عوالم کودکان خبر دارد. در هر گوشه از زندگى مى‌تواند زیبایى را ببیند و آن را با قدرت تمام ستایش کند، آدم‌هاى او آدم‌هاى واقعى هستند که در هر کجاى داستان پیدا شوند و گوشه‌اى از شخصیت آنها باز نموده شود. این گوشه با گوشه‌هاى دیگر که در جاهاى دیگرى دیده‌ایم، چنان جفت مى‌شود که از مجموع آنها آدم کامل و صحیح پدید مى‌آید.

خلاصه آنکه «شوهر آهوخانم» در زبان فارسى شاهکارى است. انتشار آن نه تنها از نظر ادبى، نویدبخش و شورانگیز و دلگرم‌کننده است، بلکه از لحاظ تاریخى و اجتماعى نیز در حدّ خود دلیلى است، بر آنکه از ایرانى نباید امید برگرفت، به رغم تلخکامى‌ها و فروماندگى‌ها، به رغم سمومى که در هوا پراکنده است، هنوز ایران مى‌تواند، درست در لحظه‌اى که انتظار نمى‌رود، شگفتى‌هایى از آستین خود بیرون آورد. با نشر چنین اظهارنظرهاى غیر واقع ‌بینانه از سوى منتقدان در مجلات و روزنامه‌هاى وقت، هنوز سه ماه از انتشار کتاب نمى‌گذشت، که انجمن کتاب، از میان داستان‌هاى ایرانى که در طول سال 1340 منتشر شده بود، کتاب «شوهر آهوخانم» را به عنوان بهترین کتاب برگزیده سال انتخاب کرد و روزنامه کیهان نوشت : تنها یکى دو ماه پس از انتشار کتاب بود که منتقدان و کتاب‌شناسان متوجه شدند، شاهکارى در ادبیات فارسى به وجود آمده است. «شوهر آهوخانم» نخستین رمان ایرانى است که در نزدیک به 900 صفحه منتشر شده است و خواننده با خواندن چند صفحه از کتاب احساس مى‌کند که دریچه دنیاى تازه‌اى به رویش گشوده مى‌شود. قهرمانان این کتاب همه سیماهاى آشنا و مردم کوچه و بازارند، که خواننده به ناچار خود را با غم‌ها و شادى‌هایشان شریک مى‌بیند.(مقدمه کتاب)

محتوا و سبک رمان:

این رمان در ابتدا با بیت «پیرانه سرم عشق جوانی به سر افتاد / آن شور که در دل بنهادم به در افتاد» شروع می شود. صحنه وقایع رمان در کرمانشاه است و شرح ماجراهای مرد دو زنه ای به نام سید میران سرابی، رئیس صنف نانوایان و مردی است مذهبی، آبرو دار، خوش قلب، متین، با نزاکت، آرام، ملاحظه کار و دست به خیر که در پیرانه سری عاشق می­شود. حال این عشق است یا هوس خواننده را به شک وا می دارد. به قول حضرت مولانا  «عشق هایی کز پی رنگی بود / عشق نبود عاقبت ننگی بود» و این مرد کار را به جایی می­رساند که عرصه زندگی را هم بر خانواده و همسر اولش تنگ می کند و هم کار را بر همسر دوم یا بهتر بگوییم معشوق خود باریک می نماید و خود نیز هر لحظه در منجلاب هوسی که هر دم گداخته تر و فروزان تر می شود غرق می­شود. حوادثی که برای او و میان زن های او (آهو و هما) اتفاق می افتد، موضوع داستان را می­آفریند.

در این کتاب شخصیت­ های نسبتا زیادی به چشم می خورند. همچنین این رمان پر از توصیف است، به علاوه تک بعدی بودن شخصیت ها از دیگر ضعف های آن است ولی یگانه شخصیتی که می­توان چند گانه­اش دانست، خود سید میران است. در هر فصل نویسنده به دقت می گوید که پاییز بود و زمستان شد یا فصل دیگری آمد.

 در حواشی این حوادث، دوره رضا شاهی تصویر می شود و اوضاع و احوال پر ادوار و دشوار و فقر زده مردم همراه با خرافه و تعصب و خصوصیات روحی و خلق آنها نشان داده می شود. در این رمان بافت قدیمی خانواده ایرانی و موقعیت زن در خانه و اجتماع در چارچوب سنت ها و قراردادهای مسلط بر خانواده و جامعه، در طبقه متوسط نمایانده شده است.

رمان «شوهر آهو خانم» به مساله مهمی در میان مردم جامعه ما پرداخته و آن هم قضیه چند همسری است. در این رمان با دو تصویر از زن روبرو هستیم. از یک طرف آهو را داریم که شخصیتی سفید است و از طرف دیگر هما را داریم که شخصیت سیاه دارد. آهو نقش نجات دهنده را دارد و هما هم نمونه یک زن گستاخ و بی­پرواست که می­خواهد آزاد باشد و دارای شخصیتی متزلزل است زیراکه در جای جای کتاب افکار و اعمالش دچار تناقض است. هما می اندیشد که با سید میران آینده­ای ندارد، زیرا هم پیر است و هم زن و بچه دارد و در همان حال هواخواه جوان و مجردی دارد اما باز هم زندگی با سید میران را بر می­گزیند و در این راه سختی های زیادی را متحمل می­شود.

از دیگر ویژگی­های هما زیبایی است و نمی توان در مقابل این زیبایی­اش مقاومت کرد. در این داستان هما آمده بود نان بخرد و رویش را هم خیلی محکم گرفته بود؛ اما مواجهه اول سید میران با او باعث فرو ریختن میران می شود و در نهایت کار او را به شراب خواری و الواطی در کوچه ها می­کشاند.

آهو شخصیت اصلی رمان سیمای اصیل تر و واقعی تر از زن ایرانی را نشان می­دهد. سیمای زن زحمتکش و خانه دار و ذلیلی که با وفاداری و پاکدامنی عمری را در خانه شوهر به سر آورده و با خوب و بدش ساخته و برای او فرزندانی آورده و آن وقت شوهرش مزد پاکدامنی و وفاداری و زحمت های او را با هوو بر سرش آوردن می­دهد. تصویر زندگی آهو تصویری یقینا آرامش بخش و حاکی از هماهنگی بین زن و شوهر است.

بعد از آشنایی اولیه میران و هما، راوی ما را به عقب بر می­گرداند و در یک فلش بک طولانی، گذشته سید میران را نشانمان می­دهد. با ارائه تصویر گذشته است که خواننده متوجه می­شود سید میران همیشه این گونه نبوده است بلکه این آهو بوده که به زندگی اش سر و سامان داده و باعث شده به این جایگاه برسد.

از جایی که آهو پرس و جو درباره هما را آغاز می کند، داستان پیچیده تر می شود. هما بر میران مسلط می­شود و آهو روز به روز بدبخت تر، تا جایی که در دعوا با سید میران سرش با چوب شکسته می شود. بعد از ازدواج با هما، سید میران قرارش با آهو بر سر این که هر شب پیش یکی از آن ها باشد را فراموش می­کند و آن را زیر پا می­گذارد.

همزمان با این ماجراها، ولخرجی های هما هم بیشتر می شود. سید میران نمی­پذیرد که او از خانه بیرون برود ولی زمان، زمان کشف حجاب است و هما می گوید که ما زن های امروزی و مدرن هستیم. کم کم چادر و روسری را کنار می گذارد و دستمالی را هم که به موهایش می بست باز می کند و دامنش هم کوتاه تر می شود. میران هم در مقابل همه این حرکات هما تسلیم تر می شود. اما آهو...

 خواندن این اثر زیبا را به همه کسانی که یادداشت کوچک من را می‌خوانند توصیه می‌کنم.

مشخصات اثر:

شوهر آهو خانم، نوشته علی محمد افغانی، انتشارات جاویدان 1392، چاپ بیست و پنجم

دربارۀ نویسندۀ این متن:

سمیه صادقی لیسانس کتابداری، دانشجوی ارشد مدیریت اطلاعات دانشگاه شهید بهشتی، کتابدار دانشکده فنی دانشگاه تهران.

برای انتشار معرفی یا نقد کتاب در برگ سپید، می‌توانید نوشته‌های خود را در قالب یک فایل ورد همراه با عکسی از اثر معرفی‌شده به نشانی این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید بفرستید.

 -------------------------------------------------------------------------------------------------------

منابع:

--پاینده، حسین.1391/ نقد رمان شوهر آهو خانم. خبرگذاری مهر  دسترسی در 10 دی 1396 به آدرس https://www.mehrnews.com/news/1647431/

--نيكوبخت، ناصر و طاحون، محمد موسي.1392/ سيماي زن در رمان شوهر آهو خانم و الثلاثيه هفتمین همایش زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه هرمزگان: هفتمین همایش پژوهش های زبان و ادبیات فارسی.

--1392. نقد و بررسی رمان شوهر آهو خانم. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سلمان فارسی، کازرون.

--دریا بندری، نجف. 1340/ نقد کتاب شوهر آهو خانم. مجله سخن: شماره هشتم ـ دوره دوازدهم.

--کاظم خواه، زینب. روایت علی‌محمد افغانی از زندان، داستان‌نویسی و زندگی: نشست با نویسنده رمان شوهر آهو خانم در کافه خبر. دسترسی در 10 دی 15 دی 1396. به آدرس  http://www.khabaronline.ir/detail/118957