معرفی کتاب: چرا؟ چگونه؟ کجا؟ کی؟

به گزارش لیزنا (ستاد خبری بیست و پنجمین هفته کتاب ایران) در یادداشت فتاحی آمده است:

اگر بپذیریم کتابداران واسطه بین خالقان اندیشه و طالبان آن هستند، در این صورت آنها باید این رسالت را به بهترین وجه انجام دهند. آنها وظیفه دارند دانش و مهارت کافی در زمینه برقراری ارتباط میان نویسندگان (دانشمندان، ادبا، ...) و خوانندگان (مراجعان و کاربران کتابخانه) را فرا گرفته و استفاده کنند تا بدینوسیله اطلاعات و دانش را در جامعه جاری کنند. کتابداران باور دارند که در رشد فکری و هدایت جامعه به سوی سعادت نقش دارند.

برقراری ارتباط و واسطه‌گری میان کتابخانه و اجتماع شامل طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های و خدمات است که با رویکردهای گوناگون اجرا می‌شود. یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌ها و تاثیرگذارترین آنها، معرفی کتاب است؛ زیرا کتاب یکی از مهمترین محمل‌های دانش و منبع عمده بسیاری از کتابخانه‌ها و خواسته عمومی بسیاری از مراجعان است. معرفی کتاب می‌تواند مجموعه کتابخانه را زنده نگاه دارد و میزان بهره‌گیری از آن را افزایش دهد. درواقع، معرفی کتاب از راکد شدن بخشی از مجموعه کتابخانه (یعنی راکد شدن دانش) جلوگیری می‌کند، تعداد کتاب‌های به امانت رفته را افزایش داده، و حتی می‌تواند موجب بالا رفتن علاقه مردم به خرید کتاب از کتابفروشی‌ها شود. معرفی کتاب یکی از راه‌های پویا شدن کتابداران و کتابخانه‌هاست که منافعش برای همه جامعه است.

چنانچه قرار باشد کتابخانه به معرفی کتاب بپردازد باید ملاحظات ویژه‌ای را در نظر گیرد و پیاده کند:

1.  شناخت نیازهای اطلاعاتی و مطالعاتی قشرهای مختلف خوانندگان: کتابداران باید در متن جامعه باشند، با مردم و مراجعان کتابخانه تعامل مستقیم برقرار کنند، و پی برند که نیازهای روز هر قشر از مردم (از هر طبقه یا جنسیت یا سن یا سطح تحصیلات و مانند آن) چیست؟ برای نمونه، کتابداران باید بدانند که نیازها و انگیزه‌های خواندن بسیار متنوع است: نیاز به آگاهی و دانستن، نیاز به شکوفایی، نیاز به کسب لذت، نیاز به گذراندن اوقات فراغت، نیاز به سرگرمی، .... بر این اساس، آنها باید بدانند که هر یک از اعضای کتابخانه چه انتظاراتی از کتابخانه دارند.

2.  شناخت مجموعه منابع کتابخانه و بازار نشر: دانشِ مجموعه‌سازی و آشنایی با انواع منابع خواندنی و اطلاعاتی یکی از الزامات معرفی کتاب به خوانندگان است. کتابداران نه تنها خود باید اهل مطالعه باشند بلکه می‌بایست با بازار نشر و تازه‌های کتاب نیز آشنا باشند. در این زمینه، مطالعه کتاب‌ها و مجلات ویژه نقد کتاب بسیار مؤثر است. مراجعه منظم به سایت‌های معرفی و نقد کتاب (مانند خبرگزاری کتاب ایران، سایت کتابخانه ملی ایران، سایت مؤسسه شهر کتاب، سایت چاپ و نشر ایران، سایت گودریدز[1]، ...) و عضویت در شبکه های مجازی این حوزه یکی دیگر از الزامات در این زمینه است.

3.  داشتن برنامه مدون برای معرفی کتاب: تدوین یک برنامه منظم که در آن به مواردی همچون هدف‌های کلی و جزئی، شیوه‌ها و رویکردهای معرفی کتاب، زمان‌ها و موقعیت‌های مناسب برای معرفی کتاب، زمان‌بندی برای هر قشر از جامعه کتابخانه، ابزارها و امکانات لازم برای معرفی کتاب، مکان‌ها و محمل‌های مناسب برای این کار، کتابداران مناسب برای این فعالیت، و نیز استفاده از برخی افراد جامعه (مانند خود نویسندگان، شاعران، دانشمندان، اعضای کتابخانه) اشاره شده باشد امری حیاتی برای موفقیت معرفی کتاب به شمار می‌رود.

4.  اشتراک دانش و تجربه با سایر کتابخانه ها و کتابداران در زمینه راه‌ها و رویکردهای معرفی کتاب می‌تواند بر کیفیت و غنای برنامه‌ها بیفزاید. کتابداران باید با علاقمندی از تجربه و دانش همکاران خود برای معرفی بهتر و جامع‌تر کتاب به جامعه بهره‌گیری کنند. در این راستا، عضویت در شبکه‌های اجتماعی نویسندگان و خوانندگان که این روزها رو به فزونی گذارده است توصیه می‌شود.

5.  هدفمند‌بودن برنامه‌های معرفی کتاب: کتابخانه باید تلاش کند برنامه‌های معرفی کتاب هدفمند باشد. برای نمونه، برنامه‌ها باید در مجموع جامعیت داشته باشد تا به نیازهای همه اقشار پاسخ گوید. چنانچه قرار است برنامه‌ها افراد جامعه را برای رویارویی با چالش‌ها و مسائل کنونی جامعه توانمند سازد، پس باید برنامه‌هایی را برای معرفی کتاب تدوین و اجرا کرد که هدف‌های درنظر گرفته شده را برآورده سازند. در اینصورت است که معرفی کتاب مورد استقبال و استفاده جامعه قرار خواهد گرفت و مردم ارزش آن را درک خواهند کرد.

6.  بهره‌گیری از جامعه برای معرفی کتاب: بسیاری از خوانندگان که کتاب‌هایی را مطالعه کرده‌اند قادرند در این زمینه به کتابداران کمک کنند. مزیت این رویکرد، برقراری ارتباط میان مردم با مردم است که می‌تواند برای علاقمندان جذابیت داشته باشد. کتابخانه می‌تواند با فراخوان همگانی، علاقمندان را جذب و برنامه مناسبی برای بهره‌گیری از آنها درمعرفی و نقد کتاب‌ها تدوین کند. انعکاس این برنامه در سایت و یا کانال تلگرامی کتابخانه باعث بالا رفتن حس اعتماد بنفس دست‌اندرکاران می‌شود و انگیزه ادامه کار را در آنها بالا می برد.

7.  آموزش شیوه‌ها و رویکردهای معرفی کتاب به کتابداران و مراجعان: برنامه معرفی کتاب باید قشرهای گوناگون جامعه را هدف بگیرد و پوشش دهد. هر قشر و حتی هر گروه اجتماعی نیازهای خاص خود را دارند و معرفی کتاب باید در راستای پاسخ به این نیازها باشد. به همین ترتیب، شیوه‌ها و رویکردهای متنوعی برای معرفی کتاب برای قشرهای مختلف مردم وجود دارد.

8.  رویکردها و شیوه‌های معرفی کتاب: در این زمینه، گستره‌ای فعالیت‌های سازمان‌نیافته و حتی انعطاف‌پذیر وجود دارد، از جمله

 1) معرفی کتاب به شکل توصیفی در تابلو تازه‌های کتابخانه،

 2) معرفی کتاب‌های جدید به شکل توصیفی در سایت کتابخانه،

 3) تهیه و توزیع فهرست کتاب‌های تازه همراه با توصیف آنها،

 4) معرفی کتاب در برنامه‌های جمعی کتابخانه،

 5) معرفی کتاب در همایش‌های عمومی و تخصصی در سایر نهادها و سازمان‌ها،

 6) معرفی کتاب در مناسبت‌ها و روزهای خاص،

 7) معرفی کتاب در جشنواره‌های ملی و محلی،

 8) معرفی کتاب در رخدادهای مهم مانند بحرآنهای زیست محیطی، اجتماعی، اخلاقی، حقوقی، اقتصادی و غیره، معرفی کتاب در کلاس‌های درس و کارگاههای آموزشی،

 9) معرفی کتاب در انجمن‌های حرفه ای و تخصصی،

 10) معرفی کتاب در کلاس‌های بازپروری و توانمندسازی،

9.  بهره‌گیری از فناوری‌های اطلاعاتی برای معرفی کتاب: استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی (مانند سایت، پایگاه، شبکه های مجازی...) در همه عرصه‌ها اجتناب‌ناپذیر شده است. کتابخانه‌ها و کتابداران می‌توانند براحتی از این امکانات برای ایجاد فضای مناسب به منظور معرفی کتاب بهره برند. در این زمینه، باید برنامه‌ای جدی و منظم داشت تا علاقمندان بتوانند از فعالیت‌های مرتبط با معرفی کتاب به شکل مداوم و منظم بهره برند. مزیت این امکانات در دسترسی همیشگی به آنها، سادگی استفاده، و سادگی تعامل و حتی ارائه بازخورد است،

10.  معرفی کتاب در فرایند مشاوره یا مصاحبه مرجع با کاربران: در این روش، برپایه نیازهای فردی، تلاش می‌شود تا کتاب‌های مناسب فرد به وی معرفی شود. این کتاب‌ها می‌تواند از مجموعه خود کتابخانه و یا از مجموعه سایر کتابخانه‌ها، ناشران و کتابفروشی‌ها باشد،

11.  معرفی کتاب توسط کتابداران در رسانه‌های گروهی: کتابداران با توجه به نیازهای عمومی بخشی از جامعه می‌توانند کتاب‌های مناسب را شناسایی، معرفی، و برای درج در رسانه‌های گروهی (روزنامه‌های محلی یا کثیر‌الانتشار، مجلات، ...) بفرستند. آشکار است که کتاب‌ها باید پاسخگوی بخشی از جامعه و در ارتباط با نیازهای روز و چالش‌های عمده اجتماعی باشد.

سخن پایانی

همگان بر این باوریم که جامعه کنونی ایران جامعه متحول و درعین حال با چالش‌های گوناگون و گسترده‌ای روبرو است. در این شرایط، کتابخانه‌های عمومی بنا بر رسالت خود که ارائه خدمات در راستای سعادت و رفاه جامعه است باید برنامه‌های متنوعی برای معرفی کتاب پیش گیرند و اجرا کنند. باید ارزش این خدمت را درک کرد و آن را جدی گرفت. معرفی کتاب در واقع، برقراری ارتباط بین خالقان دانش و طالبان است و می‌تواند نیازهای متنوع افراد جامعه را در راستای سعادت برآورده سازد.

وجود برنامه مدون برای معرفی کتاب و همچنین فراهم کردن امکانات از جمله الزامات ارائه این خدمت به شکل مؤثر و کارآمد است. افزون بر آن، آموزش کتابداران در زمینه انواع روش‌ها و رویکردهای مناسب برای معرفی کتاب و بهره‌گیری از استعدادها و توانمندی‌های خود جامعه در کمک به این برنامه می‌تواند بر غنای آن بیفزاید.

خلاصه کلام آنکه اکنون زمان حساسی برای حرفه کتابداری به شمار می‌آید. چنانچه نیازهای جامعه را نادیده بگیریم و به جامعه در برآورده شدن نیازهای آنها بویژه در ارتباط با چالش‌های موجود کمک نکنیم دلیلی برای بقای حرفه ما وجود نخواهد داشت. جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی باید به هوش باشد. پیشنهاد نگارنده که بیش از سی سال است با کتابخانه عمومی در ارتباط است و همکاری دارد آنست که نهاد کتابخانه‌های عمومی و سایر نهادهایی که کتابخانه عمومی راه‌اندازی کرده‌اند (مانند شهرداری‌ها، مساجد، آستان قدس و ...) همایش‌ها، میزگردها و کارگاه‌های آموزشی برای توسعه برنامه‌های معرفی کتاب برگزار کنند. این رخدادها می تواند علاقه مردم به مطالعه و بهره‌گیری از کتاب را افزایش دهد.