بحث و بررسی درباره توسعه مدل برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی

مریم امیدخدا در این نشست با طرح پرسشی به تشریح پژوهش خود با عنوان «توسعه مدل برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی» که آن را به عنوان رساله دکترای خود در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی ارائه داده بود، پرداخت و  گفت: با اینکه طی سال‌های اخیر فعالیت‌های فرهنگی مختلف و متنوعی در کتابخانه‌های عمومی ارائه می‌شود، اما سرانه مطالعه ما همچنان رضایتبخش نیست؛ شاید مهم‌ترین دلایل این موضوع، فقدان برنامه‌ریزی جامع و مناسب، وجود خلاء تحقیقاتی، عدم آشنایی کتابداران و همکاران با برنامه‌ریزی‌های فرهنگی جدید باشد.

فقدان مدل برنامه‌ریزی مناسب برای برنامه‌های فرهنگی

وی درباره دلایل عدم موفقیت فعالیت‌های فرهنگی در کتابخانه‌های عمومی گفت: عدم شناخت و به‌کارگیری برنامه‌ریزی مناسب، برنامه‌ریزی‌های یک سویه از طرف کارشناسان نهادی، درنظر نگرفتن نیازهای کتابخانه‌ها و دیدگاه کتابداران و از همه مهم‌تر فقدان مدل برنامه‌ریزی مناسب برای برنامه‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی، باعث شده که با وجود برگزاری فعالیت‌های فرهنگی و مناسبتی متنوع و متعددی که توسط کتابخانه‌های عمومی برگزار و اجرا می‌گردد، ‌ فاصله زیادی بین سرانه مطالعه در کشورهای توسعه یافته و ایران ایجاد شود.

امیدخدا با اشاره به مدل‌های برنامه‌ریزی کتابخانه‌های عمومی در برخی کشورهای پیشرفته دنیا، به بیان پرسش اصلی این پژوهش پرداخت و گفت: اینکه مدل مناسب برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی ایران کدام است، پرسش اصلی من در این پژوهش بوده که از (با) روش ترکیبی یا آمیخته (mixed method) از نوع  تبیینی متوالی  (sequential explanatory) استفاده کردم (به آن پرداختم) که در مرحله اول به گردآوری و تحلیل داده ‌های کمی و در مرحله دوم به گردآوری و تحلیل داده ‌های کیفی (تکنیک دلفی) پرداختم.

 مسئول کتابخانه حضرت ولیعصر(عج) تهران ضمن تشریح انواع برنامه‌ریزی مورد مطالعه در این پژوهش، به پاسخگویی به سوالات پژوهش پرداخت و گفت: از دیدگاه کتابداران «برنامه‌ریزی مشارکتی» اولویت اول را جهت طراحی فعالیت‌های فرهنگی دارا است؛ این درحالی است که از دیدگاه کارشناسان ستادی و استانی «برنامه‌ریزی منطقی» اولویت اول را جهت طراحی فعالیت‌های فرهنگی دارا است.

وی افزود: در نهایت نتایج این پژوهش نشان می‌دهد مدل مناسب جهت برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه‌های عمومی ایران از دیدگاه جامعه مورد پژوهش، «بررسی اهداف و شناسایی مسئله»، «نیازسنجی»، «تدوین برنامه و تعیین برآمدها» و «نظارت و ارزیابی» است. به­ طورکلی مناسب‌ترین برنامه‌ریزی فعالیت‌های فرهنگی کتابخانه­‌های عمومی تمرکز بر رویکردهای جامعه محوری و ارائه خدمات به کاربران و جمعیت محلی، همچنین ارزیابی و توجه به خروجی و نتایج آن است که از ویژگی‌های آن می‌توان به «ارزیابی مبتنی بر نتیجه»، «برآمدمحور»، «جامعه‌محور بودن» و «پویائی و منعطف بودن» اشاره کرد.

امیدخدا با ارائه پیشنهادهای پژوهشی در این حوزه گفت: با کشف این مدل، کتابخانه­‌های عمومی ایران می­ توانند با بهره‌گیری از مولفه‌ها و عوامل این مدل در تصمیم­ گیری‌ها، فعالیت‌های فرهنگی را با اطمینان خاطر بیشتری برنامه­ ریزی کنند.

شناسائی گام ‌های موثر برنامه‌ریزی و کاربرد آن در کتابخانه‌های عمومی

مریم امیدخدا در بخش دیگری از ارائه پژوهش خود، به موضوع «شناسائی گام ‌های موثر برنامه‌ریزی و کاربرد آن در کتابخانه‌های عمومی» پرداخت و با تشریح مراحل «بررسی اهداف و شناسایی مسئله»، «نیازسنجی»، «تدوین برنامه و تعیین برآمدها» و «نظارت و بازرسی»، به ارائه مدل برنامه‌ریزی و مثال‌هایی در هر مرحله پرداخت.

وی در بخش پیشنهادها و نتیجه نهایی این پژوهش نیز گفت: مسائلی از جمله موشکافی مسئله و گردآوری دقیق داده ‌های محله در رابطه با مسئله، نیاز سنجی دقیق و توجه ویژه به گروه‌های هدف و آئین ‌ها و ارزش‌های فرهنگی محله، استفاده از کاربرگه ‌های برنامه‌ریزی و طراحی گام به گام برنامه، تعیین برآمدهای قابل سنجش و اندازه گیری، استفاده از تکنیک­‌های ارزیابی، دنبال کردن زنجیره‌ای از استدلال‌ها یا «اگر - آنگاه»، بررسی استدلال‌ها، کشف چگونگی ارتباط اجزای برنامه به همدیگر و امکان پاسخگوئی به روابط «اگر – آنگاه»، استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی، حمایت از تصمیم گیری و سیستم ‌های خبره و در نهایت طراحی برنامه‌ای پویا، منعطف و قابل تغییر تا رسیدن به اهداف و وضعیت مطلوب و رضایت بخش از جمله پیشنهادها و نتایج نهایی این پژوهش هستند.

مسئول کتابخانه عمومی حضرت ولیعصر(عج) تهران ضمن تقدیر و تشکر از همه همکاران دفتر آموزش و پژوهش نهاد، گفت: به طور کلی دغدغه‌ای که من در این پژوهش دنبال کردم این بوده که  اگر ما کتابداران در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری کتابخانه‌های عمومی شرکت نکنیم و نتایج نظرات، تجربیات و یافته‌هایمان را ارائه نکنیم، طبیعتا افراد بیرون از کتابخانه این موضوع را به عهده خواهند گرفت و فاصله کتابخوانی ما با کشورهای دیگر دنیا باز هم بیشتر و بیشتر خواهد شد.

توجه به نقش‌آفرینی کتابداران در عرصه سیاستگذاری و برنامه‌ریزی

محمد جوهرچی، مدیرکل دفتر آموزش و پژوهش نهاد، در ادامه این نشست طی سخنانی گفت: این جلسات با این رویکرد تشکیل شد که بتوانیم برای حل مسائل کتابخانه‌های عمومی، با نقش آفرینی همکاران مان در همه سطوح به سیاست‌های درست، کاربردی و همچنین مدل های برنامه‌ریزی کارا با توجه به جامعه خدمت‌گیر، واحدهای کتابخانه‌ای و اولویت و نقش‌آفرینی کتابداران، گام برداریم.

وی افزود: بر این اساس شاید به ظاهر مقوله‌هایی مانند سیاستگذاری و برنامه‌ریزی از جنس موضوع خدمتی ستاد باشد، اما ما به این مسئله واقف هستیم و دفتر برنامه‌ریزی نیز با گام‌های مختلفی که برای توجه به برآمد تعریف می‌کند و برنامه‌هایی که در این زمینه در دست دارد، در پی آن است که اتفاقات خوبی در این زمینه رقم بخورد.

ادامه این نشست به بحث و تبادل نظر میان کتابداران حاضر در موضوع پژوهش ارائه شده اختصاص داشت که فاطمه صدرا، کارشناس اداره کتابخانه‌های شهرستان ری، به بیان سوالاتی درباره جایگاه اهداف، بیان مسئله و نیازسنجی در این پژوهش و همچنین ظرفیت بیشتر امکان سنجی در این پژوهش پرداخت.

امیدخدا در پاسخ به این پرسش‌ها گفت: در این پژوهش چیزی حدود ۱۲۵ مولفه از مدل‌های برنامه‌ریزی کتابخانه‌های عمومی دنیا گردآوری شد که حجم بالای آن ایجاب می‌کرد تا برای اجرایی شدن، مختصرتر و کاربردی‌تر شود. به همین دلیل این پژوهش چهار دور مورد تکنیک دلفی قرار گرفت. اما در شناسایی مسئله برای رسیدن به هدف، ناگزیر هستیم که یک سری مسائل را موشکافانه بررسی کنیم. به همین خاطر جدا کردن نیازها از مسئله‌ها کمی دشوارتر می‌شود. اما در پژوهش تمام ۱۲۵ مولفه و اهداف آن و شناسایی مسئله وجود دارد که قطعا پژوهش کلی در اختیار دوستان قرار خواهد گرفت.

در ادامه این نشست فریبا موسوی، کتابدار کتابخانه عمومی شیخ کلینی تهران، به بیان موضوعی درباره برنامه‌ریزی‌های یک سویه از سوی کارشناسان نهاد، به عنوان یکی از دلایل عدم موفقیت در برنامه‌ریزی‌ها، پرداخت و در به نقش مخاطب در بحث ارزیابی اشاره کرد.

مریم امیدخدا در این باره توضیح داد: یکی از دغدغه‌های من در این پژوهش همین موضوع بوده که باید محلی اندیشید و به کتابداران فرصت داد که اگر برنامه‌ای از بالا به شکل جامع ابلاغ شد، آن کتابخانه بیاید و دغدغه‌های محلی خود را بر اساس آن اعمال کند که این همان مدل خدمات محور در کتابخانه‌های عمومی است.

وی همچنین درباره نقش مخاطب در ارزیابی‌ها در این پژوهش نیز گفت: پاسخ شما در کاربرگ‌های ارزیابی در این پژوهش آمده. ما کار برگه‌هایی داریم که در آن شما می‌توانید نوع بررسی، نظرات و ارزیابی را انتخاب کنید. یک مدل «حلقه بازخورد» است که به کتابخانه برمی‌گردد که می‌تواند ستادی باشد؛ یک مدل «نظارت و ارزیابی دوره‌ای» است که هم می‌تواند کتابخانه‌ای و هم می‌تواند محلی باشد. اما مدل سوم «پیامدها و رضایت کاربران و جمعیت محلی» است که برای سنجش نهایی می‌توانید از پرسشنامه استفاده کنید.

سمیع‌پور از دفتر برنامه ریزی نهاد، نیز طی سخنانی گفت: موضوعی که امروز در این پژوهش توسط خانم امیدخدا مطرح شد، از موضوعات در دست بررسی در دفتر برنامه‌ریزی بوده و به طور کلی تمرکز این دفتر بر مدل برنامه‌ریزی برآمدمحور بوده و تا کنون سعی شده با ترجمه کتاب‌های مختلف، برگزاری نشست‌های مختلف سیاستگذاری و برنامه‌ریزی، این ادبیات در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور جاری شود.

وی افزود: برآمدها در یک دسته بندی مشخصی قرار می‌گیرند که در نهایت منجر به تغییر شرایط زندگی افراد و یا تغییر رویکرد و رفتار آنها شود. مثال‌هایی که در مورد برآمدها مطرح شد در این دسته بندی نبود.

امید خدا ضمن ارائه تعریفی از برآمد، گفت: اگر ما بخواهیم مهارتی را افزایش دهیم و برای آن برنامه‌ریزی کنیم، برآمدهای آن کاملا متفاوت خواهد بود نسبت به زمانی که ما قصد دانش‌افزایی داریم. این موضوع که ما نوجوانان را به سمت کتابخانه سوق دهیم و کتابخانه را برای آنها به عنوان یک مکان امن معرفی کنیم، به تغییر رفتار اشاره دارد. ارزشی که ما قصد داشتیم در نوجوانان ایجاد کنیم بر رفتار آنها بوده است.

غلامرضا آقشاهی، کتابدار کتابخانه عمومی حضرت فاطمه(س) نیز به بیان پرسشی درباره جایگاه آموزش در روند این پژوهش پرداخت که امیدخدا در پاسخ به او گفت: وظیفه ما شناسایی نیازها و وظایف کتابداران ایجاد زمینه آموزش در کتابخانه‌هاست. در پی این روند موضوع آموزش با حضور مدرسان متخصص نیز به آن اضافه خواهد شد.