(لیزنا: گاهی دور/ گاهی نزدیک 151): رحمان معرفت، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه خوارزمی و عضو هیئت علمی مأمور به تحصیل دانشگاه سمنان:
روش شناسی کیو: روشی قابل استفاده در علم اطلاعات و دانش شناسی: روشهای پژوهشی صرفنظر از نوع پارادایمهای ظهور آنان و تقسیمبندی آنها به انواع رویکرد های کمّی، کيفی یا آمیخته، به عنوان ابزاری برای بهرهگیری در انجام پژوهشهای کاربردی یا توسعه مرزهای دانش نقش بسیار چشمگیری در زندگی و پیشرفت انسان داشته اند. اگر از معدود انتقادهاي وارد بر روش گرایی و پیشنهاد روشگریزی (برای پیگیری بحث مفصل در این خصوص نگاه کنید به منصوریان، 1392، ب) در انجام پژوهش صرفنظر کنیم میتوان گفت که ما در انجام "تحقیقات خود به روش تحقیق نیازمندیم و باید به آن وفادار باشیم؛ امّا روش به تنهایی باعث شناخت پدیدة مورد مطالعه نمیشود" (منصوریان، 1392، ب). روشهای پژوهشی متنوعی وجود دارد که با توجه به هدف پژوهش و نوع پرسشهای پژوهشگر میتوان از آن استفاده کرد. هدف نوشته حاضر پرداختن به انواع روشهای پژوهشی نیست و علاقمندان به آشنایی با انواع روشهای پژوهشی میتوانند به آثار مناسب منتشر شده در این حوزه مراجعه کنند در عین حال فهرستی از آثار مناسب معرفی کننده روشهای پژوهشی را در انتهای این يادداشت[1] مورد اشاره قرار گرفته است.
هدف یادداشت حاضر معرفی اجمالی روششناسی کیو است. روششناسی کیو، یکی از روشهای پژوهش فراموش شده میباشد. استفاده از لفظ "فراموش شده" گرچه به نظر میرسد چندان جالب نباشد، اما واقعیت اینست که این روششناسی در زادگاه خویش، یعنی در رشته "روانشناسی" نیز غریب و ناشناخته مانده است. به نظر میرسد که روششناسی کیو به عنوان یک روش در پژوهشهای حوزههای گوناگون دانش بشری از جمله روانشناسی، علوم سیاسی و سایر رشتهها و توسط پژوهشگران این حوزه ها قابل استفاده باشد. گرچه آشنایی و استفاده از این روششناسی به نظر میرسد با اقبال جهانی مواجه نشده است.
گاهی که فرصت همصحبتی با همکاران سایر گروه های آموزشی، بویژه متخصصان و پژوهشگران روانشناسی در گروههای مختلف آموزشی کشور، پیش میآید و از آنان در خصوص این روششناسی جویا میشویم، در مییابيم که بسیاری از آنان در حدّ شنیدن نام روششناسی کیو، با آن آشنایند. گرچه به نظر میرسد پژوهشی در خصوص میزان آشنایی مختصصان با روششناسی کیو صورت نگرفته است، اما به نظر میرسد که آثار معدود منتشر شده در کشور ما در معرفی این روششناسی و همچنین شمار اندک پژوهشهایی که از این روششناسی استفاده کردهاند شاید بتواند در کنار سایر دلایل دیگر، دلیلی بر این مدعا باشد که متخصصان و پژوهشگران ایرانی نیز آشنایی چندانی با این روششناسی ندارند.
از سوی دیگر با بررسی منابع و متون منتشر شده در رشته های مختلف میتوان گفت که استفاده از این روششناسی در حوزه علم اطلاعات و دانششناسی، به عنوان یکی از رشته های دانشگاهی، نیز هیچگاه مطرح نبوده است و در صورت بررسی با رویکرد روش شناختی متون و منابع علمی منتشر شده در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی، به ضرس قاطع میتوان گفت که نشانهای از استفاده یا کاربرد از روش مذکور دیده نمی شود.
یادداشت حاضر قصد ندارد به تشریح روششناسی کیو، به عنوان یکی از روشهای مهم، قابل توجه و ارزشمند بپردازد، بلکه تلاش میکند با اشاره به این روششناسی به عنوان یکی از روشها و رویکردهای موجود در حوزه روشتحقیق، ذهن پژوهشگران ناآشنا با اين روششناسی، بویژه محققان جوان علاقمند به آشنایی و استفاده از روش های تحقیق مرتبط با شناخت ذهنیت افراد و شیوه نگرش آنها به موضوعات گوناگون مطلع نماید.
منصوریان در يادداشتی با عنوان شالوده شکنی در پژوهش (منصوریان ، 1392، الف) به مضرات ضعف روششناختی پژوهشها اشاره کرده و گفته است که:" بخش عمدهای از مشکلات مطالعات ما که بازتابش را در نتایج غیرکاربردی میبینیم، ناشی از ضعف روششناختی تحقیقاتی است که انجام میدهیم. ما در بسیاری از موارد در روش تحقیق دچار افراط و تفریط هستیم. به این معنا که یا به سادگی از کنار آن میگذریم، یا آنقدر روش را جدی میگیریم که روش از سطح ابزار فراتر رفته و به هدف تبدیل میشود و در نهایت مانع شناخت ما خواهد شد. به این ترتیب «روش» نقشی وارونه ایفا میکند. ریشه این افراط و تفریط هم ناشی از کمبود و گاه فقدان نگاه فلسفی به روش تحقیق بوده است. زیرا بیآنکه از ماهیت، چیستی و چگونگی روش بپرسیم آن را مسلم و قطعی فرض میکنیم و دلخوشیم که صرفاً با تکیه به آن به نتیجه مطلوب خواهیم رسید. گاهی هم درست برعکس؛ روش و اهمیت آن را نادیده میگیریم و فقط ظاهر آن را حفظ میکنیم و دچار فرمالیسم روشی میشویم."
شاید بتوان گفت که عدم آشنایی با یک روش یا فراموشی یک روششناسی را نیز بتوان به عنوان یکی از مضرات مطرح در حوزه روششناسی پژوهش نام برد. امّا به مثابه، از هرچه بگذریم، سخن دوست خوشتر است، در این نوشتار نیز از هرچه بگذریم، از روش شناسی کیو، نمیتوان گذشت. منظور از روششناسی کیو چیست و اجرای این روششناسی چگونه است؟
پیش از پرداختن به تعریفی از روششناسی کیو، اشاره به دلیل نامگذاری روششناسی کیو با علامت کیو (Q )، خالی از لطف نیست. خوشگویانفرد (1386،ص.15) در توجیه نامگذاری روششناسی کیو مینویسد: " در واقع اولین بار در سال 1935، سرگاتفری اچ تامپسون[2] انگلیسی که یک متخصص تحلیل عاملی بود، از حرف Q برای نمایش "همبستگی افراد[3]" استفاده کرد تا آن را از حرف (R) که همبستگی بین متغيرها يا صفات[4] نشان میداد، متمايز سازد. به اين ترتيب، استيفنسون، نیز از حرف Q براي نامگذاری روششناسی خود استفاده کرد زیرا این روششناسی به شناخت ذهنيت ها میپرداخت و هبستگی بین افراد و نه صفات در آن نقش اساسی داشت".
اما اگر بخواهیم از این روششناسی تعریفی ارائه نماییم می توانیم به تعریف خوشگویان فرد اشاره کنیم. در یک تعریف کلی، خوشگویانفرد (1386،ص.10) در تعریف روششناسی کیو به نقل از مک کئون و توماس[5] (1988) مینویسد" روششناسی کیو، فنی است که پژوهشگر را قادر میسازد تا اولا ادراکات و عقاید فردی را شناسایی و طبقهبندی کند و ثانیاّ به دستهبندی گروههای افراد بر اساس ادراکاتشان بپردازد".
همچنین دانایی فرد و همکارانش (1392،ص.10) نیز در معرفی روششناسی کیو مینویسند:"روش شناسی کیو، چارچوبی علمی برای پژوهش درباره ذهنیت افراد و شیوه نگرش آنها به موضوعات گوناگون است". آنها اعتقاد دارند که "این روششناسی بر دیدگاههای ذهنی مشارکت کنندگان در پژوهش تمرکز دارد" (همان،ص.10). در واقع با کمک و استفاده از این روششناسی پژوهشگر قادر خواهد بود تا با استفاده از مراحل تعریف شده در آن، نهایتا ذهنیت افراد و الگوهای تفکری آنان را نسبت به موضوعات مختلف آشکار نماید.
در خصوص نحوهی اجرا و چگونگی بهره گیری از این روش نیز دانایی فرد و همکارانش، چهار مرحله بنیادین در نظر می گیرند که عبارتند از: 1. طراحی پژوهش، 2. گردآوری داده ها، 3.تحلیل عاملی و 4. تفسیر نتایج (دانایی فرد، حسینی، شیخها،1392،ص. 37). علاقمندانی که می خواهند جزئیات بیشتری در این باره بدانند می توانند به جدیدترين اثر منتشر شده از داناییفرد و همکارانش در این حوزه مراجعه کنند.
در زبان فارسی نیز آثار معدودی در حوزه روششناسی کیو منتشر شده است. گرچه پژوهشهایی با استفاده از این روش صورت پذیرفته است که ذیلا به برخی ازآنها اشاره می شود.
برخی آثار منتشر شده دربارهی روششناسی کیو عبارتند از:
طرح جزئیات مرتبط با روششناسی کیو در یک یادداشت کوتاه امکانپذیر نیست بر همین اساس، علاقمندان به آشنایی با این روششناسی را به مطالعه آثار مذکور دعوت میکنیم. اما در انتهای این یادداشت برخی پیشنهادهای پژوهشی که میتوان با استفاده و بهرهگیری از روششناسی کیو در حوزه علم اطلاعات و دانششناسی انجام داد، را بر می شماریم:
شاید اگر نگاهی به اطرافمان بیندازیم و مسالهها و سوالهای پیرامون خودمان در محیط کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی را از نگاه یا دیدگاه ذهنیت ها مورد توجه قرار دهیم، پژوهشهای بیشماری را بتوانیم برشماریم که از این روششناسی بتوانند استفاده کند.
تقدیر و تشکر
در نوشتن این یادداشت از راهنماییهای دکتر یزدان منصوریان، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه خوارزمی، بهره بردهام، به این وسیله از ایشان تشکر و قدردانی میکنم.
مآخذ
دانایی فرد حسن، حسینی سید یعقوب، شیخها روزبه (1392). روش شناسی کیو: شالوده های نظری و چارچوب انجام پژوهش. تهران: صفّار.
خوشگویانفرد، علیرضا (1386). روششناسی کیو. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز تحقیقات.
منصوریان، یزدان (1392) (الف). «شالودهشکنی در پژوهش». سخن هفته شماره 160. 18 آذر 1392.
منصوریان، یزدان (1392) (ب). روشگرایی و روشگریزی، تردیدی بیپایان در قلمرو معرفتشناختی. کتاب ماه کلیات، اطلاعات و ارتباطات، سال شانزدهم، شماره هفتم، تیرماه 1392، صص. 2-5. قابل دسترس در:
http://www.ketabmah.ir/MagazinePdf/2-5-3.PDF
[1]. برخی آثار مناسب برای آشنایی با انواع روشهای پژوهشی عبارتند از:
ü حافظ نیا، محمدرضا (1380). مقدمهای بر روش تحقیق در علوم انسانی. تهران: سمت.
ü بیابانگرد، اسماعیل (1386). روشهای تحقیق در روانشناسی و علومتربیتی. تهران: نشر دوران. (دردو جلد)
ü بازرگان، عباس (1387). مقدمهای بر روشهای تحقیق کیفی و آمیخته: رویکردهای متداول در علوم رفتاری. تهران: دیدار.
ü .....
[2] . Sir Godfrey H. Thomson
[3] . Person Correlation
[4] . Traits
[5] . Thomas and McKeown