(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک ۱۵6): سمیه سادات آخشیک، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خوارزمی:
اندیشه نگارش این مطلب چند وقتی همراهم بود. هر زمان که ابزاری برای بررسی روایی برایم ارسال می‌شد، این فکر جان می‌گرفت و پس از رفع این تکلیفِ نه‌چندان خوشایند، باز فراموش می‌شد. به لطف یکی از این ابزارها -که من اسمش را گذاشتم ناابزار- رغبتم برای نوشتن این مطلب زیاد شد.
پاسخ به درخواست افرادی که به دنبال تعیین روایی ابزارهای پژوهش هستند، از دغدغه‌های مشترک و همیشگی اغلب پژوهشگران حوزه‌های تخصصی است. تصمیم برای پاسخ به این‌گونه درخواست‌ها بیش از آنکه به فاکتورهایی همچون تعهد، تخصص و فراغت پاسخ‌دهنده وابسته باشد، در گرو رعایت مواردی است که به‌نظر می‌رسد از دید اغلب پژوهشگران -به‌ویژه آن دسته که سابقه اندکی در کار تحقیق دارند- پنهان مانده است. لازم به اشاره است که این مطلب، با نگاه به پژوهش‌های کمی و توجه به روایی محتوایی و صوری نگاشته شده است. بهتر است پژوهشگر پیش از اقدام برای ارسال ابزار و تعیین روایی، نکته‌های زیر را درنظر داشته باشد:
1. کلیاتی از پژوهش را بررسی‌کننده روایی ارسال کنید. می‌توانید از متن پیشنهاده پژوهش کمک بگیرید و به‌طور خلاصه او را از چارچوب کار خود مطلع کنید. در تهیه این بخش حوصله به خرج دهید. اگر شتابزده از این مسأله بگذرید، شانس دریافت پاسخ برای ارزیابی روایی را کاهش می‌دهید. میزان تعهد شما در این مرحله با احتمال دریافت بازخورد از طرف مقابل ارتباط مستقیم دارد.
2. مقدمه‌ای را برای بررسی‌کننده روایی بنگارید. بدیهی است این بخش با آنچه برای پاسخ‌دهنده ابزار نوشته شده، متفاوت است. کافی است در چند جمله مختصر، تصویری شفاف از ابزار را ارائه دهید. در اینجا لازم است شرح دهید که ابزار با چه هدفی ساخته (ارائه) شده، چند بخش دارد، ساختار آن چگونه است و چه کسانی قرار است به آن پاسخ دهند؟
3. اشاره کنید که به‌دنبال بررسی کدام نوع روایی برای ابزارتان هستید.
4. در صورتی‌که ماهیت پژوهش شما ایجاب می‌کند که تعریف‌های مفهومی و عملیاتی داشته باشید، لازم است این تعاریف را نیز ارائه کنید.
5. برای مخاطبتان شرح دهید که آیا ابزارتان بر پایه ابزار دیگری طراحی شده و یا ساخت آن به‌طور کامل توسط پژوهشگر (تیم پژوهشی) انجام گرفته است. به‌یاد داشته باشید که اگر طراحی بخش‌هایی را با استفاده از دیگر ابزارهای مشابه انجام داده‌اید، به اصل ابزار، اشاره و موارد برگرفته شده را مشخص کنید.
6. ارزیابی سه شاخص مناسبت، شفافیت و جامعیت: از افراد بخواهید تا در مورد "مناسبت" و "شفافیت" پرسش‌ها قضاوت کنند. در شاخص "مناسبت"، میزان ارتباط پرسش مورد نظر با محتوای مورد اندازه‌گیری مطرح است و در شاخص "شفافیت"، میزان مفهوم بودن آن پرسش ارزیابی می‌شود. شاخص جامعیت، به توانایی ابزار را برای پوشش جنبه‌های مختلف مربوط است. برای هر پرسش فضایی را درنظر بگیرید تا ارزیاب بتواند در مورد مناسبت و شفافیت هریک از پرسش‌ها قضاوت کند. مبنای ارزیابی را چهار گزینه "کاملا مطلوب"، "مطلوب"، "نا مطلوب" یا "کاملا نامطلوب" قرار دهید. در مورد شاخص جامعیت نیز چهار گزینه "کاملا جامع"، "جامع"، "ناقص" و "کاملا ناقص" را برای پرسش‌های مربوط به یک مفهوم و همچنین تمام بخش‌های ابزار تعریف کنید.
7. بهتر است جدولی تهیه کنید و در ستون‌های آن به‌ترتیب، اهداف، مفاهیم، سازه‌ها، متغیرها و پرسش/گویه‌های مربوطه را قرار دهید. در سمت چپ جدول، سه ستون را به مناسبت، شفافیت و جامعیت اختصاص دهید. این جدول، کار ارزیاب را ساده‌تر و دسترسی به نتیجه را برای شما سریع‌تر می‌کند.
8. به انتخاب متخصصان شرکت‌کننده در فرایند بررسی روایی دقت کنید. در صورت نادیده گرفتن این مورد، حتی با وجود رعایت سایر نکته‌ها نمی‌توانید به پاسخی معتبر و واقعی دست پیدا کنید. این افراد را از گروه متخصصان محتوا و گروه آگاه و گروه پیشگامان و صاحبان تجربه انتخاب کنید.
9. در گزارش پژوهش تنها به بیان جمله "روایی ابزارها توسط متخصصان مورد تأیید قرار گرفت" بسنده نکنید. ضمن معرفی متخصصان، تعداد و دلایل انتخاب این افراد به فرایندی که برای بررسی روایی ابزارها طی کرده‌اید اشاره داشته باشید.
افزون بر مواردی که به آنها اشاره شد، مطمئناً نکات دیگری هم وجود دارند که رعایت آنها به انجام بهتر این مرحله از پژوهش کمک می‌کند. لطفاً با ارائه نظراتتان، دانش خود در این زمینه را به اشتراک بگذارید.