(لیزنا: گاهی دور گاهی نزدیک ۲۱1): مهدی رحمانی، دانشجوی دکترای کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران: چندی است بحث در مورد انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی در گروه‌های تلگرامی حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و ایمیلی بالا گرفته است و نظرات و کامنت‌های متعددی در مورد افزایش تعداد انجمن‌ها در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و به طبعه آن حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی ارائه شده است. در نوشته حاضر نقدی بر وضعیت موجود ارائه می‌شود.

انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران با ساختار و آیین‌نامه جدید مجدد از سال 1378 آغاز به کار کرده و در این بازه 20 ساله، انجمن فعالیت‌های علمی و حرفه‌ای متعددی انجام داده است که به اعتقاد نگارنده از بارزترین آن‌ها می‌توان به تشکیل شاخه‌های استانی و برگزاری کنگره متخصصان علوم اطلاعات اشاره کرد. اما همواره به عملکرد انجمن نقدهایی وارد است که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود.

با توجه به گستردگی انجمن و براساس فعالیت انجمن‌های موفق دنیا از جمله انجمن کتابداران آمریکا و انگلستان، دو مولفه مرجعیت علمی و مرجعیت حرفه‌ای از مهم‌ترین ویژگی‌های انجمن مطلوب است.

در مورد مرجعیت علمی، انجمن باید تمامی گروه‌های علمی، استادان، دانشجویان و دانش آموختگان را تحت نظر داشته باشد؛ به این معنا که کلیه نهادهای علمی در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی زیر نظر انجمن فعالیت کنند. در این زمینه چند مورد حول محور مرجعیت علمی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران مطرح است که به مواردی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1.     انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، انجمنی است که هیچ گروه علمی در کشور تحت عنوان کتابداری و اطلاع‌رسانی فعالیت نمی‌کند. با توجه به تغییر عنوان رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی به علم اطلاعات و دانش‌شناسی، هنوز عنوان انجمن تغییر نکرده است و حتی رفع ابهامی نیز در این باره صورت نگرفته است. بدون توجه به درستی یا نادرستی تغییر عنوان رشته، انجمن علمی باید نشانی از رشته علمی داشته باشد. بنابراین انجمن برای دستیابی به مرجعیت علمی نیاز به یک رفع ابهام در مورد عنوان خود دارد.

2.     با توجه به اینکه در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دو شاخه اصلی کتابداری پزشکی و کتابداری حوزه علوم انسانی (علم اطلاعات و دانش‌شناسی) وجود دارند و هر دو دانشجو می‌پذیرند انجمن به صورت تخصصی نتوانسته است هر دو شاخه را شامل شود. چون انجمن کتابداری پزشکی ایران چندسالی است که غیرفعال است و انجمن کتابداری نیز در گسترش سیطره خود بر تمامی رشته‌ها تا حدودی ناکام مانده است. اگر بررسی در توزیع اعضای هیئت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران داشته باشیم از لحاظ آیین نامه‌ای توزیع درستی بین متخصصان شاخه پزشکی و شاخه علوم انسانی وجود ندارد. اگر انجمن قرار هست که مرجعیت علمی داشته باشد باید در چینش مدیریتی انجمن و گستره فعالیت خود بازنگری داشته باشد.

3.     انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی به مانند انجمن‌های علمی برتر دنیا هنوز به صورت رسمی در سطح گروه‌های علمی، اساتید و دانشجویان ورود پیدا نکرده است. انجمن تا کنون نظام رتبه‌بندی جامعی برای نشریات علمی، گروه‌های علمی و استادان ارائه نکرده است. اعتبار انجمن زمانی شکل می‌گیرد که بتواند در بحث رتبه بندی‌ها ورود کند و رتبه بندی انجمن به معنای اعتبار گروه‌ها، اعتبار استادان و اعتبار نشریات علمی باشد.

4.     انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی در انتخاب سرفصل دروس، دوره‌های آموزشی و نیازمندی‌های آموزشی کتابداران، دانشجویان و متخصصان رشته علم اطلاعات و دانش شناسی نتوانسته موثر عمل کند، اگر هم اقدامی صورت گرفته است تا کنون گزارشی به صورت رسمی در این باره در سایت انجمن منتشر نشده است. انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران باید براساس نیازهای بازار کار و دانشگاه در انتخاب سرفصل دروس، دوره‌های آموزشی و نیازمندی‌های آموزشی و تخصصی کتابداران، دانشجویان و دانش آموختگان نقش اصلی را ایفا کند و با ارائه برنامه سالانه مسیر رشد و تعالی رشته و حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی را هموار سازد. شاید بیان شود که انجمن فعالیت‌هایی در این زمینه انجام داده است اما گزارش جامعی در این حوزه بازیابی نشد و در وب سایت انجمن برنامه راهبردی برای گروه‌های علمی ارائه نشده است بنابراین انجمن باید برای رشته کتابداری و اطلاع رسانی برنامه راهبردی تنظیم کند و در تعیین اهداف عالی رشته و حرفه نقش پررنگ‌تری ایفا کند.

مرجعیت حرفه‌ای

1.     همانطور که مشخص است انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در سال 1378 با مجوز علمی و زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اجازه تاسیس گرفت. هر چند انجمن در دوره فعالیت خود بسیاری فعالیت‌های صنفی و حرفه‌ای نیز انجام داده است و تا حدودی نیز موفق عمل کرده است اما به لحاظ قانونی انجمن بیشتر از حد ذکر شده نمی‌تواند در امور صنفی و حرفه‌ای دخالت داشته باشد. طبق بررسی‌های انجام گرفته در مورد انجمن‌های کتابداری برتر دنیا همچون انجمن کتابداران آمریکا و انجمن کتابداران انگلستان، انجمن باید کلیه کتابخانه‌ها از جمله عمومی، دانشگاهی، تخصصی، آموزشگاهی و ... را تحت پوشش قرار دهد. هر چند انجمن در کنگره متخصصان به انواع کتابخانه‌ها توجه ویژه دارد اما انجمن نقشی در برنامه ریزی کتابخانه‌ها ندارد و نتوانسته است استاندارد و اصولی برای کتابخانه‌های مختلف ارائه کند. انجمن‌های فعال دنیا از جمله انجمن کتابداران آمریکا، انجمن کتابدارن انگلستان، انجمن کتابداران کشورهای مشترک المنافع و بسیاری انجمن‌های دیگر استانداردها و بیانیه‌هایی برای انواع کتابخانه‌ها از جمله کتابخانه‌های عمومی، دانشگاهی، تخصصی و غیره ارائه کرده‌اند و موسسات زیرشاخه و کتابخانه‌ها نیز به قوانین درج شده واقف هستند و از آن پیروی می‌کنند. اما انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در این عرصه موفق عمل نکرده و استاندارد و بیانیه‌های مدونی که در سایت انجمن منتشر شده باشد و برای سازمان‌ها و کتابخانه‌های مختلف قابل دسترس و استناد باشد ارائه نشده است تا مرجعی برای کتابخانه‌های مختلف شناخته شود.

2.     انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران هر چند نشست‌های مختلفی در مورد مسائل صنفی برگزار می‌کند و تا کنون فعالیت‌های صنفی از جمله نامه نگاری با سازمان‌ها و وزارت‌خانه‌های مختلف انجام جهت پیگیری مطالبات صنفی انجام داده است، اما به صورت تخصصی اجازه فعالیت صنفی ندارد و در عرصه اشتغال مرجعیت ندارد.

3.     توزیع اعضای هیئت مدیره در مورد متخصصان، اساتید و مدیران کتابخانه‌های مختلف نیز به درستی رعایت نشده است. مثلا در هیئت مدیره دوره ششم انجمن کتابداری و اطلاع رسانی از میان 7 عضو اصلی انتخابی 6 عضو هیئت علمی و تنها یک عضو غیر هیئت علمی است. در حالی اگر قرار است انجمن مرجعیت حرفه‌ای داشته باشد باید توزیع اعضای انجمن به درستی رعایت شود. البته استانداردهای وزارت علوم مانع از برخی اصلاحات در انجمن است که می‌توان با دعوت از متخصصان و اعضای غیر هیئت علمی توزیع درستی در کمیته‌های انجمن ایجاد کرد.

لازم به ذکر است که انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران فعالیت‌های متعددی در عرصه‌های مختلف علمی و حرفه‌ای انجام می‌دهد اما به صورت کلی انجمن تا کنون نتوانسته است به مرجعیت علمی و تخصصی دست پیدا کند. البته نظر به دامنه فعالیت انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و قوانین حاکم بر نهادهای علمی در ایران، شرایط فعالیت و دستیابی به مرجعیت علمی و حرفه‌ای سخت‌تر از همیشه است. اما وجود ضعف‌هایی در عملکرد انجمن دلیلی برای تاسیس انجمن‌های مختلف در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی نیست و این عمل منجر به ایجاد شکاف در میان متخصصان و حرفه‌مندان می‌شود. با توجه با اینکه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در کنگره متخصصان سعی دارد به کلیه بخش‌های جامعه هدف اهمیت دهد و در نشست‌های علمی خود توجه ویژه‌ای به انواع کتابخانه‌ها و متخصصان و حرفه‌مندان دارد، به نظر می‌رسد فعالیت برخی از نهادها زیر نظر انجمن می‌تواند تاثیرگذار باشد. اما انجمن باید کمی فراتر از وضعیت موجود عمل کند و به قولی کمک کند تا نهادهای کوچک‌تر در انجمن شکل بگیرند، انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌تواند شرایط را برای تاسیس تشکل‌های صنفی و حرفه‌ای فراهم سازد تا این تشکل‌ها در قالب یک کمیته خاص در انجمن فعالیت‌های صنفی و حرفه‌ای را پیگیری کنند. هر چند مجوز این تشکل‌ها و نهادها را سایر وزارت‌خانه‌ها ارائه می‌کنند اما انجمن‌ می‌تواند اقدامات لازم را برای کسب مجوز این تشکل‌ها یا کمیته‌ها انجام دهد و امکان فعالیت‌ آن‌ها را به عنوان یک کمیته زیر شاخه فراهم سازد. بنابراین لازم است که کلیه انجمن‌های تازه تاسیس در رشته کتابداری و اطلاع رسانی در سطوح علمی و حرفه‌ای زیر نظر انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران مشغول فعالیت باشند و همه در پی دستیابی به یک هدف که آن هم تعالی رشته و حرفه کتابداری و اطلاع رسانی است، باشند. اقدامی که در مورد شاخه‌های انجمن انجام گرفت می‌تواند در این عرصه نیز تاثیرگذار باشد. در حال حاضر شاخه‌های انجمن به‌ویژه شاخه خراسان، شاخه فارس، شاخه قم، شاخه خوزستان، شاخه کرمان و بقیه شاخه‌ها به خوبی عمل می‌کنند و تاثیرات شگرفی بر وضعیت رشته گذاشته‌اند، مثلا انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی قم اقداماتی در زمینه همکاری با حوزه علمیه و سایر مراکز پژوهشی استان قم را فراهم ساخته است و توانسته به پیشرفت رشته در این استان کمک کند، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی شاخه‌های دیگر همچون شیراز و مشهد نیز با برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی در این زمینه موفق عمل کرده‌اند. بنابراین انجمن باید با گاردی بازتر شرایط همکاری گروه‌های مختلف را با انجمن اصلی فراهم سازد، در غیر این صورت اقدام به تاسیس انجمن‌های مختلف در رشته و حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی فقط شکاف بین متخصصان و حرفه‌مندان بیشتر و بیشتر خواهد شد.

انجمن کتابداری و ادکا

در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی علاوه بر انجمن کتابداری و اطلاع رسانی اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیز مشغول فعالیت است. بنابراین لازم است توضیحاتی در مورد اشتراکات و افتراقات این دو ارائه شود:

اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی علم اطلاعات و دانش شناسی ایران (ادکا) نهادی است که از اداره کل فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مجوز فعالیت گرفته و حدود 11 سال است که در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی مشغول فعالیت است. هدف از تاسیس ادکا ترسیم نقشه جامع حرکت نهادهای دانشجویی در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی است و از مهم‌ترین فواید آن می‌توان به فرایند تصمیم‌گیری و تصمیم سازی برای انجمن‌های علمی دانشجویی زیرشاخه اشاره کرد. وجود اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی منجر به همبستگی انجمن‌های علمی دانشجویی در رشته‌های تخصصی و تربیت دانشجویان عضو انجمن‌های علمی دانشجویی براساس سیاست‌های حاکم بر رشته تخصصی است. از مهم‌ترین اهداف ادکا " کمک به پیشرفت و ارتقاي سطح علمي دانشجويان و انجمن‌های علمی دانشجویی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی" است. یعنی هدف اساسی اتحادیه پشتیبانی از انجمن‌های علمی-دانشجویی و تجمیع و همسو کردن آن‌ها برای گام برداشتن به سوی یک هدف خاص است که آن هدف، هدف غایی رشته‌ و حرفه تخصصی است. بعضا مباحثی در مورد ضرورت فعالیت ادکا و انجمن مطرح می‌شود که اشاره به تعارض این دو نهاد یا تشکل دارد. در حالی که وجود یک اتحادیه علمی دانشجویی در تعارض با انجمن اصلی نیست و این دو نهاد که یکی متشکل از دانشجویان و دیگری متشکل از حرفه مندان و متخصصان رشته علمی است می‌تواند به بهبود وضعیت رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی کمک نموده و فرایند دستیبابی به اهداف عالی رشته و حرفه کتابداری و اطلاع رسانی را فراهم سازد. فعالیت ادکا و انجمن کمک می‌کند تا افراد بیشتری تحت پوشش قرار گیرند و تعامل بین متخصصان و حرفه‌مندان بهتر شکل گیرد. بنابراین در یک جمله می‌توان گفت تاسیس اتحادیه و انجمن در تعارض با هم نیست و این دو نهاد می‌توانند با همراهی و همکاری به فعالیت خود در این عرصه ادامه دهند. هر چند که در یازده سال گذشته همکاری‌های گسترده‌ای بین انجمن و ادکا انجام گرفته است. اما نظر به ماهیت ادکا که دانشجویی است و زیر نظر معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری فعالیت می‌کند و انجمن ماهیتی حرفه‌ای و تخصصی دارد و زیر نظرمعاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است، بین انجمن و ادکا تفاوت ایجاد شده است. ادکا بیشتر تمرکزش بر دانشجویان است و تلاش می‌کند تا به عنوان یک تشکل علمی شرایطی را برای آموزش بهتر دانشجویان و تربیت دانش آموختگان توانمند فراهم سازد. هر چند بر عملکرد ادکا نیز در این چند ساله نقدهایی وارد است اما در نهایت با توجه به ماهیت دانشجویی ادکا و علمی بودن آن فعالیت‌های در زمینه اشتغال و آموزش دانشجویان و دانش‌آموختگان انجام داده است. در حالی که انجمن تمرکز بیشتری بر اساتید، متخصصان و حرفه‌مندان دارد و دغدغه اصلی انجمن مسائل مربوط به متخصصان و حرفه‌مندان حوزه کتابداری و اطلاع رسانی است. بنابراین انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران و ادکا در کنار هم جامعه علم اطلاعات و دانش‌شناسی را تحت پوشش قرار داده و هر دو در تلاشند تا اهداف خود را به نحو احسن انجام دهند. بنابراین نیاز هست تا انجمن های حرفه‌ای و علمی که قرار هست به زودی تاسیس شوند و یا تاسیس شده‌اند زیر نظر انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران فعالیت کنند تا شکاف میان متخصصان و حرفه‌مندان به وجود نیاید چون این شکاف بیشتر از هر چیزی به ضرر متخصصان و حرفه‌مندان رشته است. همچنین ادکا نیز باید برای انجمن‌های علمی دانشجویی زیرشاخه خود برنامه راهبردی تنظیم نماید تا بتواند شرایط را برای دستیابی به اهداف عالی رشته و حرفه علم اطلاعات و دانش شناسی همسو با نقشه جامع علمی و حرفه ای کتابداری و اطلاع رسانی فراهم سازد.