عضویت رایگان در کتابخانه های عمومی، آری یا نه؟

(لیزنا: گاهی دور گاهی نزدیک ۲۲9): مهدی غضنفری، کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی و کتابدار  کتابخانه عمومی در استان خراسان رضوی، شهرستان تربت حیدریه: سال هاست که شاهدیم در بسیاری از کتابخانه های عمومی، برنامه هایی برای عضویت رایگان برگزار می شود. مثلا به مناسبت روز قلم (14 تیرماه)، یا هفته کتاب یا طرح عضویت رایگان برای گروه های خاص،کسانی که تمایل به عضویت در کتابخانه دارند، می توانند بدون پرداخت هزینه و به صورت کاملا رایگان به مدت یک سال از خدمات کتابخانه بهره مند شوند. موافقان این طرح مدعی هستند که چنین طرحی باعث تشویق بسیاری افراد به عضویت در کتابخانه شده و برگزاری چنین طرحی می تواند به افزایش استفاده از خدمات کتابخانه بینجامد. پرسش اینجاست که آیا واقعا این چنین است؟

در واقع طرح عضویت رایگان در کتابخانه های عمومی، تا چه اندازه می تواند باعث افزایش استفاده از کتابخانه شود؟ نگارنده می پذیرد که طرح عضویت رایگان می تواند باعث جذب اعضای بیشتری به کتابخانه های عمومی شود، تجربه ی حدود 10 سال کار در کتابخانه های عمومی، این را اثبات می کند. اما آیا حقیقتا «افزایش آمار اعضای یک کتابخانه عمومی»، الزاما به معنای بالا رفتن کیفیت کار همان کتابخانه است؟ آیا طرح عضویت رایگان به این نتیجه می انجامد که «مراجعان واقعی» به کتابخانه جذب شوند؟ پاسخ منفی ست. نتیجه ی عضویت رایگان، فقط بالا رفتن آمار اعضای کاذب کتابخانه است و لاغیر. وقتی یک فرد بداند هیچ پولی قرار نیست برای عضویت پرداخت کند، بیخود و بی جهت می آید و عضو کتابخانه می شود تا فقط کارت عضویتش را به این و آن نشان دهد و اصطلاحا پز بدهد و بگوید من هم عضو کتابخانه ام. اما سال آزگار این اعضا در کتابخانه رویت نمی شوند و تنها در روز عضویت رایگان، جهت تمدید عضویتشان تشریف می آورند! در واقع این رویکرد صد در صد نادرستی ست که بدبختانه بسیاری از کارمندان کتابخانه های عمومی فقط به فکر بالا بردن «آمار» اعضای یک کتابخانه عمومی آن هم به هر قیمتی هستند. در مواردی دیده شده که برخی کتابداران و مسوولین کتابخانه ها، اطلاعات شناسنامه ای افراد را از ارگان ها و سازمان های خاصی می گیرند و این افراد را به صورت رایگان عضو کتابخانه ی عمومی می کنند. هر چقدر بیشتر، بهتر! جالب اینجاست که طرف ممکن است روحش هم خبر نداشته باشد که عضو یک کتابخانه ی عمومی ست. در واقع این کار نوعی عضوگیری «فله ای» یا «مصنوعی» است و شوربختانه این تب بالا بردن «آمار» باعث یک رقابت عجیب و غریب بین کتابخانه های عمومی شده و همه در تدارکند که به نوعی فقط «آمارشان» بالا برود، خواه آمار اعضا، خواه آمار بازدیدکنندگان از یک کتابخانه و خواه آمار شرکت کنندگان در مسابقاتی نظیر جشنواره کتابخوانی رضوی.... پیداست که چنین رویکردی نه تنها هیچ ارزش و اعتباری برای یک کتابخانه عمومی فراهم نمی کند، بلکه فوق العاده هم زیان بار است و می تواند به جایگاه آن ضربه بزند.

بهتر است از منظر دیگری به ماجرا نگاه کنیم. فرض کنید شخصی به یک استخر مراجعه می کند و می خواهد از خدمات آن استفاده کند، طبیعی ست که برای استفاده از استخر، باید مبلغ معینی پرداخت کرد. به همین ترتیب، شما اگر بخواهید به تماشای یک کنسرت بروید یا دیدن یک فیلم در سینما نیز باید مبلغی بابت این کار پرداخت کنید. این یک روش مرسوم در تمام دنیاست که «در قبال خدماتی که به شما ارائه می شود، شما موظف به پرداخت هزینه هستید.» خواه آن خدمات، خدمات ورزشی، تفریحی باشد یا بهداشتی یا فرهنگی و هنری یا هر نوع خدمات دیگری. در اصل ماجرا تفاوتی نمی کند و شما باید هزینه ی استفاده از این خدمات را پرداخت کنید. شاید برخی مراکز فرهنگی، هنری در روزهای خاصی، خدمات رایگان ارائه دهند (مانند تماشای رایگان فیلم در سینما در روز 21 شهریور، روز سینما، یا تماشای رایگان تئاتر در روزهای خاصی)؛ این درست است. اما باید این نکته را هم مدنظر داشت که هزینه ی دیدن یک فیلم در یک سینما و فقط در یک سیانس یک و نیم ساعته و همین طور هزینه ی تماشای یک تئاتر مثلا 2 ساعته، چند برابر هزینه ای ست که شما باید برای استفاده از یک کتابخانه عمومی به مدت یک سال پرداخت کنید! ( مثلا هزینه ی تماشای یک فیلم در سینما آزادی در تهران، در برخی سیانس ها 15 هزار تومان است و در مجموعه تئاتر شهر تهران، حداقل 40 هزار و حداکثر 70 هزار تومان). طبیعی ست که پرداخت چنین مبلغی در توان بسیاری از افراد جامعه (و از جمله بسیاری از کتابداران!) نیست و به همین منظور، روز یا روزهای خاصی را برای تماشای رایگان یک فیلم یا یک تئاتر در نظر می گیرند که همه بتوانند از این خدمات بهره مند شوند. این در حالی ست که هزینه ی ثبت نام در یک کتابخانه ی عمومی به منظور استفاده از خدمات کتابخانه به مدت یک سال تمام، به 6 هزار تومان هم نمی رسد.

با این اوصاف آیا منطقی ست که همین پول بسیار اندک هم دریافت نشود و اعلام شود که کتابخانه های عمومی در روزهای خاصی، عضویت رایگان دارند؟ عضویت رایگان زمانی معنا می دهد که شما مثل هزینه سینما یا کنسرت، هزینه نسبتا بالایی برای عضویت بگیرید و آن وقت در مناسبت های خاص یا برای گروه های خاص، عضویت را رایگان کنید. عضویت رایگان اینجا معنا می دهد، نه در شرایطی که هزینه عضویت در کتابخانه مبلغی پایین و در حدود 6000 تومان است. ممکن است قیاس جایی مانند سینما که معمولا مکانی غیرانتفاعی ست، با یک کتابخانه عمومی درست نباشد. اما به هر حال هزینه  بسیار پایینی برای عضویت در کتابخانه عمومی که مکانی عمومی و انتفاعی ست،دریافت می شود. برگزاری طرح عضویت رایگان در کتابخانه های عمومی، به باور نگارنده، در این شرایط که حق عضویت آن بسیار پایین است، نوعی «بی اجر کردن» خدمت رسانی به اعضا در کتابخانه های عمومی ست. در واقع ما با اجرای این طرح، داریم به زبان بی زبانی به مراجعه کنندگان می گوییم که «خدماتی که شما از کتابخانه عمومی دریافت می کنید، بی ارزش است و حتی ارزش پرداخت 6000 تومان را هم ندارد.» جز این است که ما با این کار، شان خود و ارزش کاری که انجام می دهیم را – که یک خدمت فرهنگی ست- پایین می آوریم؟ کسی که برای مطالعه و آموزش و آگاهی و دانستن، ارزش قائل باشد، بسیار بیشتر از این مبلغ ناچیز، حاضر است هزینه کند.

اگر ما کتابداران و سیاست گزاران و مدیران کتابخانه های عمومی، پافشاری کنیم که برای استفاده از خدمات یک کتابخانه باید هزینه پرداخت شود و به صورت رایگان به کسی خدماتی ارائه نمی شود، در واقع داریم برای خود و خدمتی که انجام می دهیم، شان و ارزش و احترام قائل می شویم. آیا زمان آن نرسیده که همه ی ما بیاموزیم که کسب خدمات فرهنگی، علمی و هنری نیز دارای جایگاه والایی ست و اگر قرار است برای تماشای یک فیلم یا کنسرت یا یک نمایش، مبلغ نسبتا بالایی پرداخت شود (که قطعا درست هم هست)، پس لابد برای خدماتی نظیر استفاده از یک کتابخانه عمومی که هدفش بالا رفتن سطح آگاهی و دانش و خردورزی ست، و در واقع یک خدمت فرهنگی محسوب می شود، هم می بایست مبلغی پرداخت گردد. درست است که این وظیفه دولت است که با بهای ناچیزی به مراجعان به کتابخانه های عمومی خدمات ارائه دهد؛ اما همان بهای ناچیز در هر شرایطی باید دریافت شود و حتی به باور نگارنده بالاتر از آن باید دریافت شود. باز هم تاکید می کنم که کسی که برای دانش و آگاهی و مطالعه ارزش قائل است، بیشتر از مبلغ هزینه عضویت هم حاضر است پرداخت کند تا از خدمات کتابخانه بهره مند گردد. تنها این اعضا هستند که «مخاطبان واقعی» و «اعضای واقعی» یک کتابخانه ی عمومی اند، حتی اگر تعدادشان اندک باشد. پس بر کتابداران و سیاست گزاران نهاد کتابخانه های عمومی ست که به دنبال جذب این افراد باشند، نه اینکه با کارهای بیهوده ای مثل عضویت رایگان، فقط آمار اعضای کاذب را بالا ببرند.