(لیزنا: گاهی دور گاهی نزیک 241): صالح زمانی؛ دکترای جامعه شناسی از دانشگاه بروکسل و سردبیر نشریه آی‌بولتن: پروژه ایفلا گلوبال ویژن یا همان چشم‌انداز جهانی ایفلا از زمان روی کار آمدن دبیرکل فعلی ایفلا (جرالد لایتنر) کلید خورد. وی تمام هم و غم خود را در این دوران به طراحی و تدوین این پروژه معطوف کرده است. سوال مهم اینجاست که چرا این موضوع برای ایفلا علی رغم حجم کاری بالادر کنار برگزاری کنفرانس سالانه با بیش از سه هزار شرکت‌کننده این اندازه اهمیت پیدا کرده است. واقعیت این است که ایفلا از دنبال کردن این پروژه جهار هدف اصلی را مد نظر دارد.

اولین هدف به عنوان موتور محرکۀ این پروژه معطوف به یک تحول جهانی است که از قریب به سه دهه پیش آغاز شده و تا به امروز مرزهای متعدد دانش را پشت‌سر گذاشته است و آن چیزی نیست جز مفهوم جهانی شدن و « مفصل بندی مفاهیم علم اطلاعات و کتابداری به یک فهم جهانی» . جهانی شدن نه تنها در دانش بلکه در فرهنگ، جامعه، سیاست، هنر و اقتصاد هم رخنه های قابل توجهی داشته است.اگر به ربط جهانی شدن و موضوع دانش بیشتر توجه کنیم متوجه خواهیم شد که این موضوع در حوزه‌های علوم انسانی بسیار بیشتر دیده می شود. طبیعی است که این ارتباط وسیع عمدتا به دلیل این است که تحولات جامعه و فرهنگ ریشه در مباحث علوم انسانی دارد و پلتفرم های معرفتی جز از طریق علوم انسانی قابل تصور نیست. در این میان حرفه مندان کتابدار و متخصصان علم اطلاعات نه تنها مستنثنی نیستند بلکه نقش مهمی در تاسیس دیدگاه های جهانی از حرفه کتابداری دارند. به عبارتی گلوبال ویژن تلاش می کند تا اعضای انجمن‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی به عنوان حرفه‌مندان این حوزه از تحولات جهانی عقب نمانند. بنابراین  این پروژه در طی دو سال گذشته سبب شد که نوعی هم‌افزایی جهت هم‌گرایی ایده‌های مختلف در سطح جهان به وجود بیاید. به بیان دیگر، هدف آن است که فی المثل فهم کتابداری با رویکرد فرانسوی به فهم کتابداری با رویکرد ایرانی یا آمریکایی نزدیک بشود. تلاش این بود که ما وقتی صحبت از مفاهیم و حرفه کتابداری می‌کنیم، معنایی مشترک به ذهن مخاطب در تمام دنیا متبادر شود. مثلاً اگر در زبان فارسی یا در زندگی روزمرهاز واژه کتابدار استفاده می کنیم و همزمان معنایی خاص در ذهنمان شکل می گیرد، این تقریباً همان مفهومی باشد که در ذهن یک شهروند آمریکایی در کتابخانه عمومی سیاتل شکل می گیرد. به عبارتی این پروژه تلاش می کند تا مفاهیم کاربردی کتابداری زیاد با هم اختلافی نداشته باشند. ما این داستان را در زمینه حرفه‌های دیگر مانند پزشکی نیز داریم. برای مثال پزشکان به دلیل فهم مشترکشان از پدیده ای به نام ویروس یا باکتری چندان اختلافی بر سر تشخیص و یا درمان ندارند. به عبارتی مفاهیم در بسیاری از حوزه های دانش به یک شکل استاندارد مبدل شده است. در برابر ممکن است در برخی از حرفه‌های حوزه‌های علوم انسانی این شباهت آراء وجود نداشته باشد و این پروژه تلاش می‌کند که دیدگاه‌ها را از این جهت به هم نزدیک سازد.

دومین هدفی که این پروژه به دنبال آن بوده این است که به واسطه آن «رویکردهای مسلط» اصلاح شود و قرایت دیگری از این حرفه به علاقه مندان ارایه گردد. به عبارت ساده تر زمینه های پیونددهنده با جامعه در این رشته و حرفه در قالب کتابداری اجتماعی فراهم شود و به نوعیبه گسترش رده‌های حرفه‌ای منجر گردد. به تعبیری  این پروژه در پی این است که حرفه کتابداری را فراتر از آنچه ما به عنوان «تخصص خام» در ذهن داریم گسترش بدهد.برای مثال، برای فردی که در کتابخانه کار می‌کند و مسئولیت سازماندهی و فهرستنویسی را دارد،گام را فراتر می‌برد و نقش‌های جدی‌تری قائل می‌شود.به همین دلیل است که از کتابدار مدرن انتظار می‌رود در برابر سیل، زلزله، خشونت، تبعیض، سانسور و حتی تخریب محیط‌زیست و ده ها موضوع دیگر حساس باشد و موضع نشان بدهد. اگر بر بیانیه‌هایی که ایفلا در سال‌های اخیر صادر کرده است مروری داشته باشیم، این تغییر رویکرد را به وضوح می‌بینیم. برای مثال بیانیه هفتادمین سالگرد تأسیس بیانیه حقوق بشر، حوادث اخیر در کلیسای نتردام پاریس و یا حتی واکنش خانم ریچاردز نسبت به حوادث سیل در ایران. این موارد نشان می‌دهد که ایفلا می خواهد کتابداران پا را از کتابخانه‌ها فراتر بگذارند و مسئولیت‌های اجتماعی را بپذیرند.

هدف سوم این پروژه این است که یادآوری و تأکید بکند که ما در حال ورود به یک «دنیای میان‌رشته‌ای»هستیم. اگر در مفاد یا خلاصه گزارش گلوبال ویژن دقت کنیم می‌بینیم که این سند آمیخته‌ای از فناوری‌اطلاعات، معماری، جامعه‌شناسی، روانشناسی و میراث مستند و محیط‌زیست است که دربر بسترعلم اطلاعات قرار گرفته و با آن به هم آمیخته است.به نظر می رسد که این اتفاق، اتفاق بزرگی است.برای مثال شاید کتابداران ایرانی گمتر به موضوع میراث فرهنگی و حافظه جهانی(چیزی که کلاً در رسالت یونسکو است و نه در رسالت کتابداران) توجه داشته باشند در حالیکه این موضوع در این سند گنجانده شده است. در این راستا ایفلا برای اولین بار آمده است و به طور جدی مسئولیت حفاظت از حافظه ملی کشورها را به عهده گرفته و این رسالت، رسالت بزرگی است چون ما را از یک طرف با میراث‌فرهنگی و از یک طرف با نسخه‌شناسی و از سوی دیگر با تاریخ پیوند می دهد.در واقع کتابدار به فردی تبدیل می‌شود که بدون داشتن دانش عمومی و نیمه تخصصی نسبت به حوزه‌های همجوار مثل تاریخ، جغرافیا، ادبیات، هنر اساساً کتابدار نیست.

چهارمین موضوع مرتبط با این پروژه،تأکید بیشتر بر حرفه‌محوری نسبت به دانش‌محوری است. البته این به معنای ردّ دانش‌محوری نیست، بلکه به معنای تأکید مضاعف بر حرفه‌محوری است و به نظر می‌رسد به این دلیل باشد که آن‌ها تلاش دارند از قِبَل این پروژه، کتابداران را وارد فضای اجتماعی بکنند و از کتابدار یک «تسهیل‌گر اجتماعی» بسازند تا از این طریق بتوانند افراد بیشتری را به «جامعه کتابداری» بیافزایند. طبیعتاً ما احساس می‌کنیم کتابدار کسی است که لزوماً در«رشته کتابداری»تحصیل کرده باشد.این اولین شرط لازم است، اما این پروژه در پی آن است که زمینه‌ها را برای حضور سایر افرادی که علاقه‌مند به حوزه کتاب و مدیریت کتابخانه‌ها هستند فراهم کند.

بنابر اهداف چهارگانه‌ای که گفته شد،پیش‌بینی می شود در آینده ای نه چندان دور، گذاری جدی به فهمی جدید از مفهوم کتابدار، کتابخانه و مدیریت کتابخانه به وجود‌آید (2). بر ماست که پیش از آنکه مانند غالب فعالیتهای پیشرو دنیا سالها بعد با رویکرد جهانی همراه شویم، از هم اکنون مشارکتی فعال و اثربخش در این روند داشته باشیم و ظرفیتهای نظری و عملی حرفه کتابداری ایران را در این مسیر فعال نماییم.

(1). این متن چکیده ای از سخنرانی در نشست سرای اهل قلم در نمایشگاه کتاب تهران است که در تاریخ 10/2/1398 ارائه شده است. 

(2). یادآور می‌شود دورۀ آزمایشی این طرح به انجام رسیده و از تابستان آینده رسماً اجرا خواهد شد.