پایبندی به اخلاق علمی و پیشگیری از فریبکاری در سایه علم

لیزنا، دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم:

مقدمه: تعریف آداب و اخلاق علمی

اخلاق علمی مجموعه‌ای از آداب و اصول اخلاقی است که قرار است توسط تمام اعضاء یک جامعه علمی در فرآیند استفاده، تولید و نشر دانش رعایت شود. این آداب یا در قالب منشورهای حرفه‌ای مکتوب و مدون شده‌اند، یا همچون «اصولی نانوشته» مورد توافق متخصصان رشته‌های مختلف قرار گرفته‌اند. منظور از اصول نانوشته ضوابطی است که افراد یک گروه کوچک یا بزرگ به درستیِ آن قلباً باور دارند، بی‌آنکه این اصول در قالب قانون و دستورالعمل مشخصی به آنان ابلاغ شده باشد. مثلاً پژوهشگران می‌دانند که در فرآیند پژوهش اخلاقاً موظفند راستگویی و صداقت پیشه کنند، اگر از آثار دیگران استفاده می‌کنند حتماً به آن آثار استناد کنند، یافته‌های تحقیق خود را فقط بر داده‌های واقعی استوار سازند و در تحلیل داده‌ها از سوگیری و غرض‌ورزی بپرهیزند. اینها همه از مواردی است که همچون اصولی نانوشته در رشته‌های مختلف مطرح است و تخطی از آنها فریبکاری در محیط علم محسوب می‌شود.

از نظر ماهیت و زیربنای فلسفی اخلاق علمی خود زیرمجموعه‌ای از اخلاق به معنای عمومی آن است، اما افزون بر آن ملاحظات خاص دیگری را نیز در بر می‌گیرد. مثلاً صداقت و راستگویی از فضائل مهم اخلاقی است و همه ما در هر صنف و حرفه‌ای که باشیم موظف به رعایت آن هستیم. همین صداقت نیز در اخلاق علمی جزء اصول بنیادی محسوب می‌شود، ولی ممکن است مصادیق آن در این عرصه تابع ملاحظات افزونتری باشد. به عنوان مثال اگر فردی کتابی بخواند و جمله‌ای از آن را در خلال گفتگو با دیگران نقل کند، مادامی که پس از ذکر عنوان کتاب، در این نقل قول صادق و امانت‌دار باشد و آن مطلب را تحریف نکند، کسی بر او خرده نخواهد گرفت. هرچند شایسته است در همین گفتگوی ساده نیز برای رعایت حقوق مولف منبع اصلی را به درستی معرفی کند، اما ذکر مشخصات کامل کتابشناختی آن چندان ضرورتی ندارد. اما اگر همین فرد، بخواهد همین مطلب را در اثر یا نوشته‌ای - نظیر تکلیف درسی، پایان‌نامه یا مقاله‌ - نقل کند، علاوه بر آنکه باید امانتدار باشد و در حفظ محتوا و درستی آن بکوشد، موظف است مشخصات کامل منبع مورد استفاده را نیز ذکر کند. به این ترتیب خواننده می‌داند که اثر نخست چه سهمی در تولید اثر اخیر دارد و اگر بخواهد برای کسب اطلاعات بیشتر آن را بازیابی کند این امکان برایش فراهم خواهد بود. همچنین، میزان استفاده از اثر اولیه در نوشته وی حد و مرز مشخصی دارد. مثلاً ما نمی‌توانیم چندین بند یا یک فصل از کتابی را در اثر خود عیناً نقل کنیم، حتی اگر مشخصات کامل منبع را همراه با شماره صفحات نیز آورده شود. چرا که در این صورت میزان استفاده‌ از آن اثر بیش از حد معمول و متعارف است و اگر آن مطلب در منبع اصلی تا این اندازه جامع و کامل است، خواننده می‌تواند مستقیماً به آن مراجعه کند و نیازی به بازنویسی آن در مقاله‌ای جدید نخواهد بود.

بنابراین، همانطور که می‌بینید رابطه‌ای اعم و اخص میان اخلاق انسانی و اخلاق علمی وجود دارد. به سخنی دیگر، یک پژوهشگر اخلاق‌مدار ابتدا انسانی شریف و وارسته است و انعکاس این شرافت و وارستگی بر کار علمی او نیز مشهود خواهد بود. بر این اساس، اگر وی کار علمی را در عرصه‌ای حرفه‌ای نیز انجام دهد کارش مبتنی بر اخلاق حرفه‌ای آن رشته است.  به بیانی دیگر، اخلاق علمی و اخلاق حرفه‌ای دو عرصه‌ی نزدیک به یکدیگرند که از زوایای مختلف با هم همپوشانی دارند. اما هر دو در پرتو اصول بنیادین اخلاقی معنا پیدا می‌کنند. مثلاً اخلاق پزشکی یا اخلاق مهندسی هر کدام زیرمجموعه‌ای از اخلاق حرفه‌ای محسوب می‌شوند که در نگاهی کلی‌تر می‌توان آنها را در زیر چتر اخلاق علمی قرار دارد.

در مجموع، اخلاق علمی ضامن سلامت و استواری فرآیند تولید، اشتراک و نشر دانش است. در سایه این اخلاق پژوهشگران به یکدیگر اعتماد دارند و جامعه نیز به اصالت، صحت و درستی یافته‌های پژوهشی اعتماد خواهد داشت. این اعتماد دوجانبه سرمایه‌ای عظیم است که پایه‌های پیشرفت و پویایی هر جامعه بر آن استوار خواهد بود. اخلاق علمی پژوهشگران را موظف می‌سازد که در مطالعات خود کاملاً صادق، منصف و بی‌طرف باشند. اگر از آثار دیگران استفاده می‌کنند به آن آثار به درستی استناد کنند و حق مولف را در هر شرایطی پاس دارند. در گزارش واقعیت‌ها امیال و خواسته‌های شخصی خود را دخالت ندهند و به هر قیمتی درصدد اثبات فرضیه‌ها و پیش‌داورهای خود نباشند.

آثار و مجامع علمی در زمینه اخلاق علمی و حرفه‌ای

تاکنون آثار مستقلی درباره اخلاق علمی در داخل و خارج از کشور منتشر شده است. هر یک از این آثار به جنبه یا جنبه‌هایی از اخلاق علمی - نظیر اخلاق حرفه‌ای، اخلاق پژوهش، اخلاق نگارش، اخلاق داوری و اخلاق نشر – پرداخته‌اند. همایش اخیر شاخه کرمانشاه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز نمونه موفقی از همایشهای تخصصی در این زمینه بود که دوم تیرماه امسال در دانشگاه رازی برگزار گردید. علاوه بر این در سطوح ملی و بین‌المللی انجمنهایی تخصصی اخلاق علمی و حرفه‌ای تشکیل شده است. مثلاً می‌توان به فعالیتهای «انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری» (http://www.iranethics.ir) اشاره کرد. همچنین مراکزی نظیر «مركز تحقيقات اخلاق و حقوق پزشكي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي» (http://www.akhlagh.org) ، «مرکز تحقيقات اخلاق و تاريخ پزشکی دانشگاه علوم پزشكي تهران» (http://mehr.tums.ac.ir) «مركز توسعه اخلاق علمي و حرفه‌اي دانشگاه شيراز»  از جمله مراکز تخصصی داخلی در این زمینه هستند. در سطوح بین المللی نیز می‌توان از «کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری» (World Commission on the Ethics of Scientific Knowledge and Technology) نام برد که از سال 1998 توسط یونسکو تشکیل شده است. در این مراکز و مجامع منشورهای مدونی برای اجرای اصول اخلاقی در فرآیند تولید علم پیش‌بینی شده است و خوشبختانه اقداماتی در زمینه تکمیل و توسعه این ضوابط در حال اجراست.

رعایت حقوق تمام ذی‌نفعان در تولید و نشر علم

برای رعایت اخلاق علمی باید دید چه کسانی در فرآیند تولید علم دخالت دارند و چه کسانی از این فرآیند بهره‌مند می‌شوند. به این ترتیب پژوهشگر موظف است حقوق همه این گروهها را رعایت کند. در یک تقسیم‌بندی کاملاً کلی هفت گروه اصلی در این فرآیند مشارکت دارند و از آثار آن بهره‌مند می‌شوند. این گروهها عبارتند از: جامعه مورد مطالعه، پدیدآورندگان آثار مورد استناد، خوانندگان آثار علمی، پژوهشگران همکار، رسانه‌های متولی نشر علمی، پژوهشگران فردا، و سازمان‌های حامی پژوهش. پژوهشگر موظف است حقوق همه این گروهها را به درستی بشناسد و به این حقوق احترام بگذارد.

گروه اول جامعه مورد مطالعه است. پژوهشگر باید مطمئن باشد که پژوهش وی هیچ گزند و آسیبی به جامعه مورد مطالعه وارد نخواهد کرد. این آسیب ممکن است جسمی یا روانی باشد. مثلاً در تحقیقات پزشکی اصول و مقرارت مفصلی تدوین شده که سلامت جامعه مورد مطالعه در خلال تحقیقات پزشکی را تضمین کند. در مطالعات علوم اجتماعی و انسانی ممکن است افراد مورد مطالعه در معرض آسیب روحی قرار گیرند. محقق باید عوامل مخاطره آمیز را بشناسد و جامعه مورد مطالعه را از آن مصون دارد. علاوه بر آن مشارکت افراد در هر تحقیق علمی باید داوطلبانه باشد. پژوهشگر باید حریم خصوصی افراد را کاملاً محترم شمارد و با پرسش‌های غیر معمول و نامتعارف افراد مورد مطالعه را رنجیده خاطر نکند.

گروه دوم پدیدآورندگان آثاری هستند که پژوهشگر در تولید اثر خود از آن آثار استفاده می‌کند. بر اساس اخلاق علمی پژوهشگر موظف است به دقت و با ذکر جزئیات کامل به این آثار استناد کند. چنانچه فردی در اثر خود از ایده‌ها و اندیشه‌های دیگران استفاده کند، اما سهم این آثار را در تولید اثر خود نادیده بگیرد، عملاً حقوق پدیدآورندگان این آثار را محترم نشمرده و به نوعی مرتکب دستبرد یا سرقت علمی شده است.

گروه سوم خوانندگان آثار علمی هستند. نویسنده هر اثر نسبت به خوانندگان اثر خود مسئول است. او باید در ارائه اطلاعات به آنان راستگو و صادق باشد. اگر بخشی از حقیقت را کتمان کند یا یافته‌های تحقیق خود را عمداً به گونه‌ای عرضه کند که نتیجه‌ای متفاوت با آنچه که واقعاً رخ داده به دنبال داشته باشد، حقوق خوانندگان را در دانستن حقیقت ماجرا ضایع کرده است. به این ترتیب اگر خوانندگان با مطالعه گزارش کذب او تصمیم نادرستی بگیرند او نیز در بروز خسارات ناشی از این تصمیم نادرست مسئول است. بویژه در حوزه‌های پزشکی و علوم زیستی که با سلامت جامعه در ارتباط مستقیم هستند این حساسیت بسیار بیشتر است. مثلاً یک نشریه پزشکی فقط زمانی می‌تواند جامعه را به مصرف یک دارو یا پرهیز از مصرف دارویی دیگر تشویق کند که از درستی یافته‌های تحقیق در زمینه آن داروها اطمینان کامل داشته باشد.

پژوهشگران همکار گروه دیگری هستند که باید به حقوقشان توجه کنیم. مثلاً اگر پژوهشگری در مقاله‌ای استفاده از یک روش تحقیق جدید را توصیه می‌کند باید از درستی این روش و تناسب آن با موضوع مطالعه اطمینان کامل داشته باشد. چرا که ممکن است سایر محققان از آن روش استفاده کنند و نتایجی از این طریق به دست آورند، که در صورت عدم ارائه اطلاعات درست درباره آن روش، چنین نتایجی از روایی و پایایی لازم برخوردار نخواهد بود.

چگونگی برخورد با فریبکاری در محیط علمی

برخورد مناسب با بداخلاقی‌های علمی و فریبکاری‌های ناپسند در محیط علمی موضوعی حساس و چند بعدی است. نخست آنکه متولیان امور آموزشی و پژوهشی باید شناخت دقیقی از این فریبکاری‌ها داشته باشند و انواع آن را بشناسند. این شناخت و تعریف روشن حد و مرزهای آن پیش‌نیاز هرگونه مواجه منطقی و معقول با این معضل است. مثلاً اگر با کلیدواژه‌ای نظیرAcademic Dishonesty  یا Scientific Misconduct یا Scientific Fraud/Falsification در اینترنت جستجو کنید به اطلاعات جالبی درباره انواع این پدیده‌ی غیراخلاقی خواهید رسید. فریبکاریهایی همچون سرقت علمی، داده‌سازی، تحریف داده‌ها، گزارشهای مغرضانه، سوگیری، یافته‌سازی، برزگنمایی، گزافه‌گویی، تقلب، سندسازی، پنهان‌کردن یا برجسته ساختن یافته‌های متناقض همه از موارد شناخته شده در این زمینه است.

اما نکته مهم در این میان ارائه راهکارهای موثر در زمینه کشف این فریبکاریها و صلاحیت فرد یا افرادی است که باید وقوع یک فریبکاری را تایید کنند. چرا که گاه مثلاً مرز یک استناد ساده و یک سرقت علمی بسیار باریک و ظریف است. چه بسا شتابزدگی در متهم کردن افراد به سرقت علمی منجر به خدشه دار کردن آبروی آنها شود درحالی که آنچه اتفاق افتاده سرقت علمی نبوده است. اکنون که بحث به سرقت علمی رسید شاید بهتر باشد در این زمینه توضیح بیشتری عرض کنم. سرقت علمی در عامترین شکل خود به معنای استفاده از آثار دیگران بدون استناد به آنهاست. اما این استناد انواع و اقسام دارد و بسته به نوع مدرک استناد کننده و مدرک مورد استناد تابع مقررات خاصی است. این استناد هرچه باشد و به هر مدرکی در هر رسانه‌ای داده شود باید حداقل دو شرط در آن رعایت شده باشد تا حداقل اصول اخلاق علمی در آن رعایت شود. شرط نخست این است که عناصر استنادی با جزئیات کامل ارائه شود تا امکان بازیابی منبع مورد استفاده برای خواننده میسر باشد. مثلاً اگر نقل قول مستقیمی از یک اثر آورده می‌شود باید با ذکر شماره صفحه آن مطلب در مدرک اصلی امکان بازیابی آنچه گزارش شده میسر باشد.

شرط دوم این است که سهم منبع یا منابع مورد استناد در یک اثر تازه آنقدر زیاد نباشد که اصالت و استقلال آن را خدشه‌دار کند. یعنی اگر مقاله‌ای فقط حاصل کنار هم قرار دادن تکه‌هایی از یک یا چند اثر عملاً نمی‌توان آن را اثری مستقل و اصیل تلقی نمود. چرا که بدون وجود این تکه‌ها عملاً حرف تازه‌ای در آن اثر از نویسنده یافت نمی‌شود. حتی اگر به تمام آنها استناد شده باشد اما چون محصول تازه‌ای خلق نشده و به نوعی بازیافت تولیدات دیگران است، نمی‌توان چنین اثری را یک اثر اصیل دانست. در نهایت می‌توان نام گردآوری بر آن نهاد و نویسنده آن نه مولف بلکه گردآورنده خواهد بود. چرا که چنین مقاله هویتی مستقل ندارد و با جداکردن تکه‌های قرض گرفته شده از آثار دیگران عملاً هیچ حرف و سخن خاصی در آن نوشته باقی نخواهد ماند. بنابراین تحقق این دو شرط برای پیشگیری از اتهام سرقت علمی لازم است، یکی استناد صحیح و دیگری استقلال اثر.

اما نباید چند نکته ظریف و بسیار مهم را از یاد برد. مثلاً همپوشانی اجتناب‌ناپذیر آثار علمی در حوزه‌های یکسان و وجود استنادها و گاه نقل قولهای فراوان در مقالات مروری از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد. به سخنی دیگر، اگر مقالات یک موضوع پژوهشی را کنار هم قرار دهید به دلیل آنکه همه آنها به مسائل مشابه می‌پردازند درصدی از همپوشانی میان آنها طبیعی است. مثلاً تعاریف مفاهیم، روش‌شناسی و ساختار این آثار به هم شبیه هستند. در نتیجه اگر تعریف یک پدیده در مقاله‌ای با دیگر مقالات آن حوزه مشابه یا یکسان باشد نمی‌توان نویسندگان آن مقالات را به سرقت علمی متهم کرد. چرا که همه آنان ناچارند تعاریف پذیرفته شده از آن پدیده را در اثر خود ذکر کنند و این تشابه اجتناب‌ناپذیر است. به سخنی دیگر نمی‌توان انتظار داشت دو مقاله مثلاً در زمینه «مدیریت دانش» صددرصد متفاوت باشند و هیچ وجه مشترکی بین آنها دیده نشود. چرا که عناصر و مولفه‌های مدیریت دانش یکسان است و هر اثری که در این زمینه منتشر شود از جهاتی به آثار دیگر این حوزه شبیه خواهد بود. در مثالی دیگر اگر به کتابهای روش تحقیق در حوزه‌های مختلف علوم مراجعه کنید تشابه این آثار را خواهید دید، اما نمی‌توان به صرف این تشابه نویسندگان این آثار را به دستبرد علمی متهم ساخت. بدیهی است روشهای تحقیق یک دامنه و طیف مشخص دارند و توضیح و توصیف هر یک از این روشها بسیار به هم شبیه است و نمی‌توان مانع انتشار آثار جدید در این زمینه شد. فقط می‌توان انتظار داشت که هر اثر جدید حرف و سخنی تازه و افزون بر مطالب قبلی ارائه کند و وجوه تشابه و تمایز خود را با آثار دیگر نشان دهد.

در مجموع اخلاق علمی عامل مهمی در پیشگیری از بروز فریبکاریهای احتمالی در محیط علمی است. رعایت اصول اخلاق علمی ضامن سلامت، پویایی و بالندگی مطالعات در حوزه‌های مختلف است و ارمغان آن برای جامعه اعتمادی است که نسبت به یافته‌های علمی وجود دارد و ان شاءالله وجود خواهد داشت.

منصوریان، یزدان. «پایبندی به اخلاق علمی و پیشگیری از فریبکاری در سایه علم». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 35. 20 تیر 1390.