داخلی
»مطالب کتابداری
»گفتگو
تشکيل کميته ملي سازماندهي اطلاعات: مهمترین اولویت حوزه سازماندهی
از آنجا که سال 2010 از سوی بخش مجموعه های کتابخانه و خدمات فنی انجمن کتابداری امریکا (ALA's ALCTS) با نام سال پژوهش در حوزه فهرستنویسی اعلام شده است، تیم خبری لیزنا مصاحبه ای را با دکتر رحمت الله فتاحی، عضو هیأت علمی گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد و پژوهشگر حوزه سازماندهی اطلاعات در خصوص " وضعيت سازماندهي اطلاعات: چالش ها و پيشرفتها در کشور "انجام داده است:
اين موضوع را بايد در سايه چند عامل مورد توجه قرار داد. در درجه نخست، دانش سازماندهي اطلاعات و همچنين وضعيت آموزش سازماندهي (فهرستنويسي، رده بندي و نمايه سازي) بسيار متحول شده و پيشرفت کرده است. به همين دليل هم دانشجويان و کتابداران شاغل نيز از دانش نويني برخودار هستند. عامل ديگر، نقش کتابخانه ملي ايران در توسعه ابزارها و پايگاههاي اطلاعات کتابشناختي است که کار در اين حوزه را آسانتر و عملياتي تر نموده است. اکنون بسياري از کتابخانه هاي از سي دي کتابشناسي ملي براي سازماندهي منابع خود استفاده مي کنند هرچند که در اين زمينه گله هايي نيز وجود دارد. بسياري از کتابخانه ها از طريق برون سپاري توانسته اند منابع خود را سازماندهي کنند و در دسترس مراجعان قرار دهند. اين امر نشان دهنده وجود افراد و يا شرکتهايي است که توان انجام سريع سازماندهي مجموعه ها را دارند.
عامل سوم، پيشرفتهاي قابل توجه در فناوريهاي اطلاعاتي است که طبيعتا بر کار سازماندهي اطلاعات هم تاثير مثبت گذاشته است. اکنون نرم افزارهاي کتابخانه اي در شرايطي اند که امکان دسترسي يکپارچه به اطلاعات کتابها و نشريات را به شکل شبکه اي فراهم ساخته اند. با توجه به اين عوامل، اکنون بخش عمده اي از منابع اطلاعاتي در کتابخانه هاي کشور سازماندهي شده و از طريق اينترنت و نرم افزارهاي وب پايه در دسترس کاربران است. در اين زمينه مي توان ادعا کرد که در ميان کشورهاي در حال رشد از جايگاه خوبي برخوردار هستيم.
نکته ديگر قابل توجه در زمينه پيشرفتهاي سازماندهي اطلاعات در ايران، انتشار تعداد قابل توجه کتاب و نيز مقاله در مجلات تخصصي کتابداري و اطلاع رساني است. همچنين، برگزاري يک همايش ملي در اين زمينه خود گواه تحول نسبي در اين حوزه مي باشد.
با وجود پيشرفتهايي که به آنها اشاره شد، در عين حال، مهمترين چالش حوزه سازماندهي اطلاعات، تکرار در فعاليتهاي يکسان در کشور است. در حال حاضر بسياري از کتابخانه ها بدون توجه به هزينه بر بودن کار سازماندهي اطلاعات، خود اقدام به فهرستنويسي بنيادي منابع خود مي کنند در حالي که اين کار هم زمان بر است و هم هزينه بر و هم تلف کننده انرژي. به بيان ديگر، يک کتاب واحد در ايران بارها و بارها توسط کتابخانه هاي مختلف سازماندهي مي شود و از اين نظر يک زيان ملي به کتابخانه ها وارد مي شود. همين امر موجب بوجود آمدن چالش ديگري شده است و آنهم عدم رعايت کيفيت و استانداردهاي لازم در سازماندهي است. حتي مشاهده مي شود که در اشکالات، نادرستي ها و کاستي هاي جدي در فهرستبرگه هاي برخي مراکز ملي و کتابخانه هاي بزرگ وجود دارد.
سومين چالش حوزه سازماندهي اطلاعات در ايران مربوط به آثار غير کتابي و غيرچاپي است. با توجه به وجود مجموعه کتابهاي زيادي که نياز به سازماندهي دارند، سازماندهي منابع غير کتابي (مانند اسناد و مدارک، گزارشها، نشريات ادواري، پايان نامه ها) و نيز منابع غير چاپي (مانند منابع الکترونيکي، ديداري-شنيداري، چند رسانه اي و ..) مورد توجه جدي قرار نگرفته و در نتيجه قابل دسترسي آسان و سريع نيست. فعاليت در زمينه نمايه سازي مدارک و ايجاد پايگاههاي اطلاعاتي از منابع غيرکتابي و غيرچاپي کمرنگ است.
در طول چند سال گذشته، مدرسان درسهاي سازماندهي علاقمندي بيشتري نسبت به بازنگري در محتواي درسها و استفاده از دانش جديد در اين زمينه نشان داده اند. اين امر را مي توان در محتواي کتابهايي که در سالهاي اخير در حوزه سازماندهي اطلاعات در ايران منتشر شده است مشاهده کرد. بحثهايي مانند استاندارهاي فراداده اي، دابلين کور، مارک ايران، يوني مارک، مدلهاي اف. آر. بي. آر. (Functional Requirements for the Bibliographic Records)=ّّّّFRBR)، آر. دي. اِی. (Resource Description and Access) و مانند آنها اکنون جاي خود را در گفتمانها و کتابهاي درسي بازکرده است. در همين راستا، انجام برخي پايان نامه ها و نيز برگزاري برخي کارگاههاي تخصصي مي تواند نشان دهنده تحول در درسهاي سازماندهي باشد. خوشبختانه کميته کتابداري و اطلاع رساني وزارت علوم در ساختار و محتواي درسهاي سازماندهي بازنگري کرده و آنها را با توجه به نيازها و دانش روز تدوين و ابلاغ نموده است.
برگزاري همايش ملي سازماندهي اطلاعات نيز که مجموعه مقاله هاي آن بتازگي منتشر شده است حاکي از نگاه و رويکردهاي نو به مقوله آموزش سازماندهي مي باشد.
همانگونه که در پاسخ به پرسش نخست اشاره شد، خوشبختانه در اين زمينه پيشرفتهاي خوبي داشته ايم. اکنون چند شرکت بزرگ نرم افزاري و نيز چندي شرکت کوچک توانسته اند نرم افزارهايي به بازار عرضه کنند که به طور نسبي از قابليتهاي خوبي برخوردارند. بازهم جاي خوشوقتي است که اين موسسات در حال توسعه محصولات خود هستند و پابپاي پيشرفتهاي روز به پيش مي روند. بر اين اساس، اکنون پايگاهها و فهرستهاي کتابخانه اي در ايران در محيط وب قابل دسترس همگاني است. البته بايد يادآور شد که رويکرد اخير اين موسسات در استفاده از دانش کتابداران در ارتقاي نرم افزارهاي خود امري بسيار نيکوست که حاصل آن کاهش مشکلات و کاستي هاي موجود دراين محصولات است.
به جرات مي توان گفت که جامعه کتابداري و اطلاع رساني ايران با کمک متخصصان علوم رايانه و فناوري اطلاعات توانسته اند فاصله خود را با کشورهاي پيشرفته کاهش دهند. تجربه و مشاهدات شخصي من گواه اين ادعاست. اکنون با وجود وب، بسادگي مي توان به فهرستهاي رايانه اي کتابخانه هاي کشورهاي پيشرفته دسترسي يافت و نرم افزارهاي ايراني و خارجي را با هم مقايسه کرد.
همانگونه که پيشتر اشاره کردم، علاقمندي به پژوهش در زمينه سازماندهي اطلاعات نسبت به سالهاي گذشته افزايش داشته است. دليل اين امر، توسعه تحصيلات تکميلي کتابداري و اطلاع رساني در دانشگاههاي کشور است. مقاله هاي برگرفته از اين پايان نامه ها و نيز مقاله هايي که برخي کتابداران ايران در همايشهاي بين المللي ارائه مي دهند نشان دهنده جايگاه رو به توسعه پژوهش در سازماندهي اطلاعات در ايران مي باشد. در عين حال بايد يادآور شد که تعداد پژوهشگران و در نتيجه، تعداد پژوهشها در اين عرصه بسيار کم است.
اين دو نهاد ملي مي توانند نقش مهمي در راهبري و جهت دادن به دانش سازماندهي در ايران داشته باشند. در اين زمينه نقش ويژه کتابخانه ملي که مسئوليت مهم و عمده آن سازماندهي منابع منتشره در ايران است و نيروي متخصص بزرگي را در اختيار دارد بسيار مهم است. جامعيت و روزآمدي در فهرستنويسي انواع منابع منتشره در ايران، توسعه قابليتهاي کتابشناسي ايران، سهل الوصول کردن دسترسي کتابداران به کتابشناسي ملي ايران از طريق وب، کاهش هزينه سي دي کتابشناسي ملي، بازنگري، توسعه و تدوين قواعد فهرستنويسي، و مانند آنها از وظايف عمده کتابخانه ملي است. در حال حاضر، شايد مهمترين کار کتابخانه ملي، تقويت نيروي انساني متخصص و باتجربه در حوزه سازماندهي اطلاعات است که سخت به آن نياز دارد.
انجمن کتابداري و اطلاع رساني نيز مي تواند همچون گذشته فعاليتهاي خود در زمينه آموزش، پژوهش، و برگزاري کارگاهها و نيز همايشهاي تخصصي را در اولويت قرار دهد. همچنين، انجمن به واسطه جايگاه ملي خود مي تواند با برنامه ريزي و برگزاري ميزگردهايي تخصصي به بررسي نکات و رويکردها و مشکلات اساسي اين حوزه بپردازد. تشکيل کميته ملي سازماندهي اطلاعات نيز بايد از مهمترين اولويتهاي اين نهاد باشد.
رحمت‌الله فتاحي، متولد سال 1330 در همدان و داراي درجه دكتراي علوم كتابداري و اطلاع‌رساني از دانشگاه نيو ساوت ولز استرالیا در سال 1997 ميلادي است. عنوان پایان نامه دکتر فتاحی « Relevance of Cataloguing Principles to the Online Environment: An Historical and Analytical Study » است. از دكتر فتاحي تاكنون 22 عنوان کتاب، 81 مقاله فارسی و 24 مقاله انگلیسی عرضه شده كه برخی از مقاله های انگلیسی وی به عنوان منبع درسی در دانشکده های کتابداری مطرح دنيا استفاده شده اند.
دو عنوان از مقالات وی: «چالشهاي سازماندهي منابع دانش در آغاز قرن بيست و يكم با نگاهي به فهرستنويسي در ايران». فصلنامه كتاب. دوره دوازدهم، ش4(زمستان 1380): 59-83. و «از آرمان ها تا واقعيت: تحليلي از مهم ترين چالش ها و رويکردهاي سازماندهي اطلاعات در عصر حاضر»، کتابداري و اطلاع رساني، دوره 10، ش 4، 1386 : 5-26. مي تواند تصوير نسبتا کاملي را در خصوص وضعیت سازماندهی اطلاعات نشان دهد.
از این که در این گفتگو شرکت فرمودید متشکرم.
براي شما آرزوي بهروزي دارم.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.