نگاهی به نقش و فعالیت های کمیسیون نظام اطلاع رسانی علوم، تحقیقات و فناوری (قسمت دوم)

در روزهای گذشته قسمت اول مصاحبه دکتر فاطمی درخصوص «نگاهی به نقش و فعالیت های کمیسیون نظام اطلاع رسانی علوم، تحقیقات و فناوری» منتشر شد.

در این مصاحبه، سید ابراهیم عمرانی، عضو حقیقی کمیسیون نظام اطلاع رسانی علوم، تحقیقات و فناوری، در خصوص کمیسیون نظام اطلاع رسانی علوم، تحقیقات و فناوری، تاریخچه و نحوه شکل گیری، اهداف و وظایف و نیز نقش و فعالیتهای آن در نظام اطلاع رسانی ایران، پرسشهایی مطرح کردند و دکتر سید امید فاطمی، رئیس کمیسیون نظام اطلاع رسانی علوم، تحقیقات و فناوری به صورت کامل و شفاف در حضور خبرنگار لیزنا، پاسخگوی سوالات بودند.

 در ادامه، قسمت دوم مصاحبه ایشان که در ارتباط با کمیته­ها و کارگروه­های کمیسیون نظام اطلاع رسانی علوم، تحقیقات و فناوری است، آمده است:

سید ابراهیم عمرانی: در مورد کمیته ها و کار گروهها بفرمایید؟

دکتر سید امید فاطمی: رویکرد این بود که ما کار را شروع کنیم و همه مسائل در کمیسیون بررسی شوند؛ و در صورتی که ببینیم نیاز وجود دارد که کارها گسترش یابد و تخصصی تر شود، کارگروه ها و کمیته های تخصصی را شکل دهیم.

اولین کار، بحث دورنما و مسائل استراتژیک نظام بود، در سال 1386 کارگروهی شکل گرفت و حدود 9 ماه فعالیت کرد و به طور مداوم هم جلسات برگزار می شد و کمیته راهبردی تشکیل شد و نتیجه آن به صورت برنامه راهبردی نظام از کارگروه درآمد و در کمیسیون بررسی شد.

موازی با این کارگروه، کارگروه های دیگر هم داشتیم، ما تقاضا محور کار را جلو بردیم و در آن زمان بحث پایان نامه ها مطرح شد که به فروش می روند، کپی می شوند و مسائلی از این دست، و مدتی هم بیش از آنچه واقعیت داشت، رسانه ای شد.

ما به عنوان نظام اطلاع رسانی گفتیم که چه بخشی از این مسأله را باید حل کنیم. این را در کمیسیون مطرح کردیم در دستور کار قرار گرفت، اعضا بررسی کردند کارگروه مربوط به پایان نامه تشکیل شد.

روال هم این طور بود که اگر مسأله ای در کمیسیون مطرح  می شد که نیاز به کار ویژه دارد کارگروهی تشکیل می گردد و اگر نیاز به این بود که به صورت دائمی این گروه وجود داشته باشد در آن صورت کمیته ای در کنار کمیسیون تشکیل می شود.

•        فاطمی: در فرآیند تولید و چرخه حیات قلم اطلاعاتی یک جایی آنرا ثبت کنیم. در این صورت می توانیم مطمئن باشیم که پایگاه کامل است چون مثلا دانشجو تا ثبت نکند نمی تواند فارغ التحصیل شود 

در مورد پایان نامه ها هم کارگروه شکل گرفت و دیدگاه ثبتی هم مورد توجه بود و در مورد مدیریت اطلاعات پایان نامه مسأله این بود که چه طور پایگاه ما کامل، روزآمد، معتبر باشد. آمار نشان می دهد که پایگاه های اطلاعاتی از این سه ویژگی نمره کامل نمی گیرند و سعی در برطرف کردن مشکل می کنند. مثلا اگر مجموعه پایان نامه هاکامل نباشد درخواست کنیم که برای ما پایان نامه ها را بفرستند و یا خودمان پایان نامه ها را از دانشگاه ها بگیریم ولی این راه حل باز هم مشکل را به صورت اساسی حل نمی کند. در اینجا بود که به فکر افتادیم و دیدگاه ثبتی شکل گرفت و برای حل سه چالش ذکر شده، در فرآیند تولید و چرخه حیات قلم اطلاعاتی یک جایی آنرا ثبت کنیم. در این صورت می توانیم مطمئن باشیم که پایگاه کامل است چون مثلا دانشجو تا ثبت نکند نمی تواند فارغ التحصیل شود. پس کامل است و در چرخه حیات ثبت می شود. معتبر است چون در این چرخه حیات یک مسیرهایی در دانشگاه هست که معتبرسازی انجام می شود و اگر ما نقطه ی ثبتی را بعد از این نقطه معتبر ساز بگذاریم می توانیم مطمئن باشیم که پایگاه معتبر است. در مورد پایان نامه این نقطه ی معتبرساز، بعد از تأیید شورای تحصیلات تکمیلی گروه و یا تایید معاونت آموزشی دانشگاه است و در جایی که فرد می خواهد فارغ التحصیل شود آنجا نقطه پایانی است ولی اگر ثبت زودتر و نزدیک به تولد اطلاعات باشد بهتر است. در مورد پایان نامه محل ثبتی که در نظر گرفته شد، نزدیک به انتهای چرخه حیات است. الان در دستور کار است که این وضعیت ثبت را متحول کنیم و نقطه را جلوتر ببریم ولی الان مسائل اجرایی مقداری سخت است. منظور از نزدیک به نقطه تولد پایان نامه، یعنی ثبت پروپوزال و یا گزارش های مرحله ای را در نظام ثبتی اجباری کنیم.

هر چه در چرخه حیات بتوانیم مسائل ثبت را نزدیک به تولد کنیم بهتر است چون اطلاعات بیشتری داریم.

کمیسیون نظام، این روش ثبت را تصویب کرد و ابلاغ وزیر علوم در سال 1387 انجام شد که فارغ التحصیلی منوط به ثبت پایان نامه است.

در کارگروه نکات دقیق تری مثل استاندارد پایان نامه، نمایه سازی ، اشاعه، دیدن متن کامل و غیره بررسی شد و شیوه نامه ای تدوین شد و کمیسیون تصویب کرد و معاونت پژوهشی هم آن را ابلاغ کرد.

خوشبختانه اکثریت دانشگاه ها همکاری لازم را دارند. ولی تعداد اندکی هستند که همکاری لازم را ندارند. پیشنهاد من این است که این افراد بروند و شیوه نامه را مطالعه کنند و ببینند که شرایط نسبت به 5 سال پیش تغییر کرده است و نکات مورد نظر دانشگاه ها به دقت در آیین نامه دیده شده است. اگر برای عدم همکاری دلیلی دارند بررسی کنند که آیا شیوه نامه آن مسأله را حل نکرده است؟

در اجرا و بررسی شیوه نامه هم افراد نظراتشان را می توانند بگویند. همانطور که گفتم نکات خوبی در آن دیده شده است. به عنوان مثال مسأله مالکیت فکری برای ثبت اختراع ملاحظه شده است. اگر دانشجو یا استاد راهنما اعلام کردند که پایان نامه می خواهد به عنوان اختراع، ثبت شود با تایید نماینده دانشگاه ما اشاعه ی آن را محدود می کنیم. یا به دلایل امنیتی برخی از پایان نامه ها اشاعه نمی شود. یعنی بر اساس خواسته افراد این مسأله انجام می شود.

به نظر من لزومی ندارد که دانشگاه ها را اجبار کرد. کسانی که نمی آیند و حضور ندارند باید حس کنند که عقب افتادند و دارند ضرر می کنند و کسانی هم که می آیند نیز باید نفعی ببرند. باید پایگاه، پایگاهی باشد که اینقدر از آن بهره برداری شود و سرویس دهی ارزش افزوده به دانشگاهها و خود دانشجویان، به خود محققین داشته باشد که همه علاقمند شوند و بیایند. و الان هم تا حدی این اتفاق افتاده است.

همان طور که می دانید، سازمان متولی ثبت پایان نامه ها، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات است. کمیسیون نظارت می کند و کمیته ای نیز کار نظارت را برعهده دارد و انجام می دهد.

سید ابراهیم عمرانی: نظام ثبت و پردازش در باره سایر منابع به جز پایان نامه ها چگونه است، آیا کمیسیون روی دیگر  منابع اطلاعاتی کارهایی انجام داده و متولیانی انتخاب کرده است؟

•          فاطمی: کار گروهی که بعد از پایان نامه داشتیم کارگروه «ثبت، ساماندهی و اشاعه  مقالات علمی نشریات ادواری» بود.

دکتر سید امید فاطمی: کار گروهی که بعد از پایان نامه داشتیم کارگروه «ثبت، ساماندهی و اشاعه  مقالات علمی نشریات ادواری» بود. شیوه نامه تدوین شد و در کارگروه نهایی و در کمیسیون تصویب گردید و الآن هم به همه ناشران و دانشگاهها ابلاغ شده است. سازمان متولی آن مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری است. که باز هم کمیسیون نظارت بر کار آن دارد. گزارش های دوره ای می خواهد و باید کار را در کمیسیون ارائه کنند و نقطه نظرات اعضای کمیسیون به آنها داده شود.

کارگروه بعدی، بحث «ثبت و سازماندهی و اشاعه مقاله های همایش ها»ست، که در دستورکار و در حال انجام است. نتیجه نهایی هنوز گرفته نشده است. شیوه نامه آن کامل شده و ابلاغ شده و الان در مرحله تعیین سازمان متولی هستیم.

«کمیته استاندارد»، کمیته ی دیگری است که آقای عمرانی مسئول آن هستند. یکی از مسائلی که از ابتدای نظام در ماموریت ها بود، تدوین استانداردهای اطلاع رسانی است که این مورد توجه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی دانشگاهی ما می باشد.

رویکرد این کمیته اولویت دادن به کتابخانه های دانشگاهی است و توصیه نامه ها، رهنمون ها و استانداردها برای آنها تهیه شده است. رویکرد این است که استانداردها و رهنمونهایی تولید شود که واقعا کمک مسئولین کتابخانه ها باشد. اگر مسئول کتابخانه می خواهد کتابخانه ای داشته باشد که نرم افزار خاصی با استاندارد جهانی داشته باشد یا اینکه باید از چه سیستم رده بندی استفاده کند، پهنای باند باید چقدر باشد، فضا چه میزان باشد، میزهای کتابخانه چطور باید باشد و این استانداردها اگر که مصوب کمیسیون باشد دانشگاه را مکلف می کند که خود را با این استاندارها منطبق کند و این به مسئولین کتابخانه ها کمک می کند.

پیشنویس آن آماده شده است و در اولین گردهمایی معاونان پژوهشی در کردستان ارائه می کنیم که معاونین پژوهشی با موضوع آشنا شوند.

•         فاطمی: وظیفه کمیسیون نظارت بر این است. الان پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات مسئول شده که بیاید سامانه پایان نامه ها را راه اندازی کند. اینکه آیا کارش را درست انجام می دهد، آیا اگر مثلا در شیوه نامه گفته شده که نظام نمایه سازی باید اینگونه باشد آیا این کار را می کند؟

کمیته فنی و نظارت، که در واقع اسم کمیته؛ «کمیته نظارت» است. چون کارهای کمیسیون درحال شکل گیری است و مسئولیتی مشخص شده، وظیفه کمیسیون نظارت بر این است. الان پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات، مسئول شده که بیاید سامانه پایان نامه ها را راه اندازی کند. اینکه آیا کارش را درست انجام می دهد، آیا اگر مثلا در شیوه نامه گفته شده که نظام نمایه سازی باید اینگونه باشد آیا این کار را می کند؟ چه روندی در طراحی است و غیره که کمیسیون تشخیص داد که مسائل، مسائل تخصصی است و احتیاج به تدوین نظام نامه ای برای نظارت وجود دارد در نتیجه کمیته نظارت تشکیل شد چون کارش دائمی است. در کمیته نظارت، چون بحث های فنی از حالت ویژه ای برخوردار بودند در اولویت قرار داده شد که مسائل فنی جلو رود.

تشکیل کمیته «سواد اطلاعاتی»، از این جهت مهم تلقی شد و این احساس نیاز بوجود آمد که محققین خودمان باید سطحی از سواد اطلاعاتی داشته باشند. این کمیته در کنار اجرای کارهای خودش این که سواد اطلاعاتی چیست و چه کارهایی باید برای فرهنگ سازی آن انجام داد؛ به دنبال تشکیل یک کمیته ملی سواد اطلاعاتی است. چون سواد اطلاعاتی به دانش آموزان و مردم و همه گره می خورد یعنی این طور نیست که فقط مخصوص محققین باشد. اینجا کمیته تشخیص داده است که ما به سمت یک کار ملی برویم. تدوین سند، برای کمیته ملی شده که قرار است در کمیسیون بررسی شود و اگر تایید شود به سمت تشکیل کمیته ملی سواد اطلاعاتی با همه دست اندر کارانی که در کشور حضور دارند مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کتابخانه ملی، صدا و سیما و ..  اینها بیایند و کمیته ملی سواد اطلاعاتی را تشکیل بدهند.

کارگروه دیگر که جای خالی آن در نظام احساس می شد بحث «اصطلاحنامه ها» بود. در گذشته برای اصطلاحنامه ها کارهایی صورت گرفته و مراکزی بودند و کارهایی را انجام دادند. این که اصطلاحنامه ضرورت دارد یا نه؛ در کمیسیون مطرح شد. به عنوان یک نقطه کلیدی و حیاتی برای نظم دهی و سازماندهی اطلاعات، نمایه سازی اطلاعات، تشکیل درخت دانشی اطلاعات به نظر می آید که کمیسیون قائل به اصطلاحنامه بود. حالا اصطلاحنامه یا هستی شناسی یا هستان شناسی (خیلی فرقی نمی کند) ما در کنار این حجم انبوهی از اطلاعات احتیاج به یک شیوه تدوین ساختار یافته نظم دهی هستیم که این کار را اصطلاحنامه ها قرار است انجام دهند. برای همین این ضرورت تشخیص داده شد. در نتیجه، کارگروهی شکل گرفت که این مسأله را بررسی کنند که کجاها نقص داریم؟، کجاها مشکل داریم؟ چه کارهایی باید انجام شود؟ کارهای قبلی که انجام شده به کجا رسیده و چه نقص هایی داشتند؟ و بتوانیم  آنها را برطرف کنیم.

کار گروه دیگر «وب سنجی» است، بحث وب سنجی چون بحث اطلاع رسانی است به  کمیسیون مربوط می شود. راهنما، استاندارد، پروتکلی برای وب ارائه دهیم و بگوییم که یک وبگاه مرکز دانشگاهی، پژوهشگاه، مرکز اطلاع رسانی چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟ چه ملاک هایی در ارزیابی وبگاهها ضرورت دارد؟ که استانداردها سازمان های مذکور را سوق دهد و تشویق کند که وبگاههایشان را به این سمت ببرند.

این کار شکل گرفته و الان سندی به عنوان ویژگی ها و معیارهای مناسب یک وبگاه در آمده که باید در کمیسیون تصویب شود. کار نمونه ای هم انجام شده ولی هنوز به صورت رسمی ابلاغ نشده که مسئول و متولی آن کیست.

کمیته بعدی «دسترسی آزاد» است. اینکه این نهضت open access  را ما در ایران داریم یا نه  و مسائل مربوط به اینکه اگر داشته باشیم چه شرایطی باید داشته باشد که این هم باز در بحث های اطلاع رسانی است. یک گارگروه تشکیل شد، مسائل و چالشها را بررسی کردند هنوز به نتیجه نهایی نرسیده است.

خروجی و نتیجه ی کار این کارگروهها را در جلسه گردهمایی معاونان پزوهشی اشاره می کنیم.

نکته ای را که می خواهم اضافه کنم:

آقای دکتر فتاحی در مصاحبه ای با لیزنا، اشاره کرده بودند که بحث سازماندهی اطلاعات واقعا مغفول واقع شده و خوب است کمیته ای ملی تشکیل شود. خواهش می کنم که آقای دکتر فتاحی راهنمایی کنند و اگر صلاح می دانند ما این کمیته را در کمیسیون نظام تشکیل دهیم.

البته ماموریت های نظام بیشتر مربوط به اطلاع رسانی علمی و فناوری است و آن کمیته عمومی تر می تواند باشد.

•          عمرانی : تشکیل کمیته ملی فهرست نویسی را سالهاست که خانم پوری سلطانی و دکتر فتاحی مطرح می کنند یک زمانی قرار بود که زیر نظر کتابخانه ملی باشد، یک ترجیح بود ولی هیچ وقت به طور رسمی شکل نگرفت. البته الآن دیگر باید گفت کمیته ملی سازمان دهی اطلاعات و شاید هم دانش.

سید ابراهیم عمرانی: تشکیل کمیته ملی فهرست نویسی را سالهاست که خانم پوری سلطانی و دکتر فتاحی مطرح می کنند یک زمانی قرار بود که زیر نظر کتابخانه ملی باشد، یک ترجیح بود ولی هیچ وقت به طور رسمی شکل نگرفت. هر زمانی بر حسب نیاز کمیته ای تشکیل شد، مثل تشکیل کمیته ملی مارک ایران، یا بعد از آن ، کمیته نظارت بر نرم افزار رسا که به نوعی ادامه کار مارک را هم در برنامه داشت. این دغدغه بین کتابدارانی که بیشتر درگیر این قضیه هستند، بوده و بحث استفاده از پروتکل های روز فهرست نویسی به صورت یکپارچه در سطح کشور و تغییر دائمی قواعد فهرستنویسی مانند تغییر قواعد انگلو امریکن که به طور رسمی کنار رفت و آر.دی.ای. جای آن را گرفت. این مسائل دائما در کتابداری بوده و در واقع نظم دادن به خود نظام فهرست نویسی است که در کشور به صورت خیلی پراکنده است و هر کس در هرکجای کشور کاری را خودش انجام می دهد و جلو می برد. آقای دکتر فتاحی سالها پیگیر این قضیه بوده و هستند و من خودم به عنوان کتابداری که خیلی با فهرست نویسی درگیر بودم فکر نمی کنم مغایرتی با کمیسیون داشته باشد و می تواند در این کمیسیون هم شکل گیرد و در آینده گسترش پیدا کند و اگر آقای دکتر تقبل کنند و خود شما دعوت بفرمایید. نماینده کتابخانه ملی، و فهرست نویسان برجسته کشور در این کمیته جمع شوند و یک کار ملی انجام شود. 

•         فاطمی: کتابخانه ملی سازمان متولی باشد و یک کمیته راهبری برای این کار داشته باشد و کارهای اجرایی را جلو ببرد کارهایی مثل متمرکز کردن فهرست نویسی و .... و جایی باید سیاست ها را تدوین کند که می تواند همان کمیته ملی سازماندهی باشد و کمیسیون هم بر آن نظارت کند

دکتر سید امید فاطمی: واقعا یکی از کاهایی که کمیسیون باید انجام دهد بحث نظارت است. فرض کنید که این کمیته را کتابخانه ملی تشکیل دهد چه کسی بر کار کتابخانه ملی نظارت کند؟ کتابخانه ملی، پزوهشگاه، یا خود انجمن اینها صف هستند باید کار اجرایی انجام دهند. یک حوزه ستادی باید باشد که سیاستگذاری کند و نظارت انجام دهد که کار کمیسیون است. کتابخانه ملی سازمان متولی باشد و یک کمیته راهبری برای این کار داشته باشد و کارهای اجرایی را جلو ببرد کارهایی مثل متمرکز کردن فهرست نویسی و .... و جایی باید سیاست ها را تدوین کند که می تواند همان کمیته ملی سازماندهی باشد و کمیسیون هم بر آن نظارت کند.

سید ابراهیم عمرانی: برای تبلیغات و جا افتادن کمیسیون بین مسئولین نظام و همچنین بین کتابداران آیا کمیسیون برنامه ای دارد؟ 

دکتر سید امید فاطمی: این کاری که شما دارید انجام می دهید (مصاحبه) در واقع کمک به ماست. ما مسئولی را به عنوان فرهنگ سازی کارهای نظام در کمیسیون تعیین کردیم ولی هنوز کار جدی صورت نگرفته است. از طرف دیگر یک دیدگاه این است که کارها خودشان را نشان می دهند ولی باید فرهنگ سازی شود. از گردهمایی های معاونین پژوهشی ها استفاده کردیم و فعلا بروشورهایی  برای آشنایی بین معاونت های پژوهشی با کارهای نظام توزیع کردیم. در حال حاضر معاون پژوهشی وزارت علوم  و وزیر علوم خبر دارند ولی خوب دغدغه های کاری این افراد زیاد است، ولی در جریان هستند. برای مثال ما به عنوان مجری طرح غدیر از  دکتر مهدی نژاد سوال کردیم که مسائلی برای مرحله دوم این طرح وجود دارد چه کار کنیم؟ ایشان با توجه به شناختی که از کمیسیون دارند گفتند این کار، کار اطلاع رسانی است و باید کمیسیون بررسی کند. ما توقع مان از وزارت علوم همین است که چیزهایی که مربوط به اطلاع رسانی است را کمیسیون جلو ببرد. و کمیسیون یک بازوی فکری مناسب برای وزارتخانه است که ما در اینجا تعدادی از متخصصین اطلاع رسانی را جمع کردیم که طرح و فکر به وزارت علوم بدهد برای این که اطلاع رسانی خودش را بهتر انجام دهد.  توقع مان از کتابداران این است که در دستورها و شیوه نامه هایی که باید تهیه و تصویب شود راهنمایی کنند و آنجایی که لازم است اجرا شود، اجرا کنند.

سید ابراهیم عمرانی: ضمن تشکر از وقتی که در اختیار ما گذاشتید، از همین جا می خواهیم به مخاطبان لیزنا قول مصاحبه با شما در مورد سامانه ملی اطلاعات تحقیقاتی (سمات) را اگر موافق باشید بدهیم.

دکتر سید امید فاطمی: بله ان شاء الله در مورد این سامانه هم صحبت خواهیم کرد.