ایفلا ۲۰۱۹ چگونه گذشت/ بخش پایانی

  (لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک: ۲51): صالح زمانی، دکترای جامعه‌شناسی سیاسی از دانشگاه بروکسل و سردبیر نشریه آی‌بولتن: امروز چهارشنبه و تقریبا جلسات پایانی ایفلا در آتن است. به غیر از جلسات مهم امروز، اتفاق دیگری هم رخ خواهد داد و آن اینکه جلسه مجمع عمومی تشکیل خواهد شد و ثانیا خانم سالمرون رسما از ریاست ایفلا کنار خواهد رفت. به دلیل خستگی های دیشب، صبح امروز با کمی تاخیر به محل اجلاس آمدیم. صبح امروز چندین جلسه مهم به طور همزمان برگزار می شود. از نشست های جذاب و مهم یکی مربوط به واقعیت افزوده(Augmented Reality) و واقعیت مجازی(Virtual Reality) است و تاثیری که این دو بر طراحی کتابخانه ها داشته اند. یک موضوع فوق العاده مهم که احتمالا درباره اش هیچ کاری در کشور رخ نداده است. در حقیقت این دو واقعیت در تلاش برای شبیه سازی و به استخدام در آوردن واقعیت در پهنه های مجازی هستند. برای اولین بار این دو اصطلاح را از زبان دکتر عاملی، استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران شنیدم که می گفت کتابخانه های امروز به ناچار باید وارد حوزه های AR و VR شوند. این اتفاق یک گام به پیش در جهت ارائه خدمات هوشمند کتابدارانه به جامعه است. متاسفانه جوامع امروز در دنیای توسعه یافته گام به گام به فضای وب پنج و مماس سازی حواس آدمی به دنیای مجازی حرکت می کنند و کتابخانه ها یکی از مهم ترین لایه های شهرهای هوشمند و 24 ساعته به شمار می آیند در حالیکه در کشور ما هنوز وارد مرحله مطالعات هم نشده است.

جلسه دیگری که در آن شرکت کردم مربوط به انتقال ریاست از خانم سالمرون به خانم مکنزی بود. شعار خانم مکنزی برای دوره مدیریتش کمی کلی و جامع است (Let’s Work Together). ایشان کمی در این باره سخن گفتند و منظورشان بیشتر همکاری های مشترک میان کتابداران در جهان است. برخی هم تلاش کردند تا با وی همراهی کنند و بیشتر در مورد این ایده حرف بزنند. خانم مکنزی یک کتابدار استرالیایی است و هیچ سمت اجرایی نداشته است و به صورت آزاد به کتابداری مشغول بوده است. ایشان تحصیلات ویژه و آکادمیک در حوزه کتابداری ندارد و تنها تجربه دانش اندوزی او در زمینه کتابداری به یک دوره یک ساله کار ورزی کتابداری در سال 1974 باز می گردد. او طی سال های 2011 تا 2013 عضو بورد حاکمیتی (هیات اجرایی) بوده و در سال های 2015 تا 2017 هم خزانه دار ایفلا بوده است. در بیانیه ریاستش به نقش کتابخانه ها در تولید ارزش اشاره می کند و اینکه کتابخانه ها می توانند نقش های حمایتی خود را از اسناد یونسکو توسعه دهند. جالب است که ریاست ایفلا یک پست مهم و البته داوطلبانه است. رییس ایفلا برخلاف دبیرکل حقوقی دریافت نمی کند اما اعتبار زیادی به ایفلا می دهد. شش دوره گذشته نیز همه روسای ایفلا از جامعه زنان بودند که اتفاق مبارکی بوده است. بعد از برنامه قرار داشتم تا به دفترش بروم و کمی درباره موضوع آینده کتابخانه ها گفت و گو کند. همین اتفاق هم افتاد و در فرصتی کوتاه موضوعاتی را مطرح کرد.

عصر امروز نشست مجمع عمومی برگزار شد و ما طبق قاعده عضویت در ایفلا باید در این نشست شرکت می کردیم. از طرف کتابخانه ملی در مجمع عمومی شرکت کردم. سال گذشته هم در این بخش حاضر بودم. جلسه خوبی است از آن جهت که همه کشورها به مشارکت تشویق می شوند. در این نشست که ریاستش برعهده رییس ایفلاست، دستور العمل واحدی دارد. یک گزارش کاری از اقدامات سال گذشته در زمینه های اجرایی و مالی و پس از آن گزارش دبیرکل از وضعیت گروههای تخصصی و اقدامات و پروژه های در دست و در نهایت به رای گذاشتن چالش هایی که حل آنها نیاز به رای عمومی دارد. خیلی سال ها البته موضوعات دیگری هم در مجمع عمومی مطرح می شود. برای مثال در سال های پس از جنگ دوم در سال 1947، مجمع عمومی ایفلا نسبت به جنگ و آسیب هایش واکنش نشان داد. این موضوعات خاص مربوط به شرایط اجتماعی و سیاسی جهان نیز دارد که سالانه ممکن است متغیر باشد.

امسال برنامه مجمع عمومی به این شکل بود که رییس در ابتدا جلسه را آغاز کرد. صورت جلسه مجمع قبل قرائت شد. یک دقیقه سکوت به یاد درگذشتگان سال قبل که از چهره های کتابداری بودند. ارائه گزارش رییس و پس از آن گزارش دبیرکل که البته این سومین بار بود که در چند روز گذشته آن را می دیدم و گوش می کردم. بعد از آن هم خزانه دار گزارش مفصل اما موجز و شفافی ارائه داد. دستور بعد اطلاعیه رسمی رای گیری پستی برای سمت های جانشین رییس و سایر اعضای بورد حاکمیتی بود. دستور بعدی هم رای گیری درباره چند موضوع که عبارت بودند از: تصویب و تثبیت حق عضویت ها برای سال های 2019 تا 2021/ تایید انتخاب عضو دهم بورد حاکمیتی ایفلا که باید به تایید مجمع عمومی برسد و آخرین موضوع هم بحثی درباره تغییر زمان بندی مجمع عمومی سال 2020 ایفلا بود که بورد حاکمیتی این حق را خواهد داشت در صورت وقوع برخی اتفاق های اجتناب ناپذیر، آن را به تاخیر بیاندازد.

در مورد افزایش هزینه های عضویت، هر سال بحث های مفصلی می شود. بورد حاکمیتی طرفدار افزایش بهای عضویت است بر مبنای تورم سالانه ای که توسط دولت هلند اعلام می شود تا از این طریق به پایداری مالی برسند. پیشنهاد آنها این است که همه انواع عضویت 2 درصد برای سال بعد اضافه شود و تا سه سال ادامه داشته باشد و افزایش نداشته باشد که البته با وجود مخالفت هایی تصویب شد. سال پیش مشاجره هایی زیادی برای حق عضویت رخ داد تا اینکه درجه های عضویت را دسته بندی کردند و برخی را از قبیل عضویت های دانشجویی(50 یورو)، عضویت های فردی( 75 یورو)، فارغ التحصیلان جدبد (50 یورو) و افراد فاقد درآمد (50 یورو) را کاهش دادند اما برای سایر اعضا که شامل انجمن ها و کتابخانه ها می شد تغییری ایجاد نشد. موضوع انتخاب عضو دهم هم به این قرار است که در انتخابات اخیر که در ماه می صورت پذیرفت دو نفر به طور برابر 539 رای دریافت کردند. بنابر آیین نامه داخلی ایفلا باید برای آن دو نفر انتخابات تجدید شود تا یک نفر به عنوان نفر دهم انتخاب شود. این اتفاق باید در اولین مجمعی که برگزار می شود رخ دهد. کسانی/انجمن هایی می توانند در انتخابات شرکت می کنند که در دوره اول نیز شرکت کرده باشند. آرا به صورت مخفی اخذ شد و نتیجه طبق آیین نامه در اختتامیه کنگره اعلام خواهد شد.

موضوع دیگر مربوط به جزییات گزارش های مالی بود. کل درآمدهای ایفلا در سال 2018 معادل 2183797 یورو بوده است که از این میزان 749288 یورو مربوط به حق عضویت هاست. این عدد نشان می دهد که اعطای حق عضویت تا چه اندازه برای ایفلا مهم است و اگر زمانی صحبت از غیرانتفاعی بودن این مجمع می شود معنایش همین است. اگرچه در سال 2017 درآمد ایفلا کمتر بوده اما هزینه هایش از سال 2018 بیشتر بوده است. به عبارتی در سال 2018 یک اتفاق مهم افتاد و آن این است که هم درآمدها افزایش داشته است و هم هزینه ها کمترشده است. تراز مالی سال 2018 مستخرج از کسر هزینه ها از درآمد معادل 290937 یورو بوده در حالیکه این عدد در سال 2017 معادل یورو32660 بوده است. وضعیت کاهش هزینه بنابر گزارش خرانه دار در سال 2019 نیز ادامه یافته است. مهم ترین صرفه جویی ها نیز از محل هزینه های پرسنلی (مهم ترین ردیف هزینه ای معادل 913008 یورو در سال 2018) بوده است. (این عدد در سال 2017 معادل 949375 یورو بوده است.)

نکته جالب این است که ایفلا به عنوان یک مجمع بین المللی و فراگیر و با حجم کاری فوق العاده بالا و همین طور در اختیار داشتن چندین دفتر منطقه ای سالیانه تنها با بودجه ای معادل 28 میلیارد تومان اداره می شود. آن هم بودجه ای غیر قطعی و دارای نوسان که باید برای پایداری اش هر روز تلاش کرد. این عدد را اگر در کنار حجم بودجه های فرهنگی و آموزشی کشور بگذاریم متوجه می شویم که تا چه اندازه در اتلاف بودجه های کشور استادانه عمل می کنیم.

نکته دیگر و نهایی این نشست مربوط به گزارش دبیرکل بود. این گزارش راهبرد اصلی ایفلا برای کتابخانه هایی است که می خواهد با ابزارهای دنیای جدید مدیریت شوند. بسیار گزارش مهم و اثرگذاری است. امیدوارم این سند بتواند در برنامه ریزی های آینده دستگاههای دولتی برای مدیریت کتابخانه ها اثرگذار باشد. خدا کند که این اسناد را کاغذ پاره تلقی نکنیم. ایفلا به دنبال کتابخانه هایی قدرتمند و متحد است که به آگاهی و مشارکت جوامع منجر شود. یک چشم انداز ساده و غیر موهومی: کتابخانه هایی قوی و فراگیر به منظور توسعه سواد، آگاهی و مشارکت و یک ماموریت با عنوان راه سازی (الهام بخش بودن)، کار سازی (درگیر کردن)، فعال سازی و متصل سازی کتابخانه ها که آغاز این سند است. ارزش های ایفلا هم خیلی ساده بیان شده است: تایید اصول دسترسی به اطلاعات و آزادی بیان که در ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر به آن پرداخته شده است. برای این سند چهار مسیر اصلی تدوین شده است:

مسیر اول: تلاش برای هم صدایی کتابداران و کتابخانه ها در جهان که شامل چندین ابتکار عمل می شود از جمله:

-          دستیابی به اهداف توسعه پایدار

-          حضور در سایر مجامع بین المللی به عنوان یک شریک ارزشمند

-          همکاری مشترک با انجمن ها و کتابخانه ها به منظور تبادل چالش ها از قبیل مشکلات مالی

-          اهمیت دادن به افکار عمومی و ایجاد حوزه عمومی به منظور گفت و گو در زمینه ارزش هایی چون دسترسی آزاد به اطلاعات، آزادی های فکری و حقوق بشر

مسیر دوم: راهگشا (الهام بخش) بودن و تقویت حرفه که شامل چندین ابتکار عمل است:

-          داده های به روز و بینش ها و ایده های نوآورانه به منظور بنیان های اولیه تفکر

-          کمپین سازی برای گسترش ارتباطات و انرژی بخشی به کتابخانه ها

-          تدوین استانداردهایی به منظور بهبود حرفه و رفع انتظارات کاربران

-          تقویت زیرساخت های کتابخانه ها

مسیر سوم: توانمند سازی رشته که شامل چندین ابتکار عمل است:

-          ایجاد فضایی برای اشتراک ایده ها

-          پشتیبانی از شبکه های مجازی و ارتباطات برای گفت و گوی بیشتر

-          گسترش همکاری های ملی و منطقه ای مشترک

-          توسعه حرفه و به روز سازی شیوه های فعلی

مسیر چهارم: بهینه سازی سازمان هایمان که شامل چندین ابتکار عمل می شود:

-          دستیابی به نظام مالی پایدار

-          بسیج منابع (شبکه های انسانی) و تقویت دفاتر و واحدهای پویا

-          تنوع بخشی و توسعه عضویت هایمان در مجامع کتابخانه ای به منظور تبادل تجربیات مشترک

-          تقویت و بهبود دیدگاههای ما از طریق ارتباطات نوآورانه

تدوین این برنامه از مارس 2017 آغاز شد و در آگوست 2019 رونمایی شده است و آن را می توان تنها برنامه راهبردی ایفلا در طی 92 سال گذشته نامید. فارغ از محتوا همه باید چند نکته روش شناسانه را از این گونه برنامه ریزی ها بیاموزیم:

-          برای برنامه ریزی هایمان در پروژه های مختلف همواره به دنبال اخذ نظرات گوناگون خصوصا نظرات مخالف باشیم.

-          هیچ کدام از ما عقل کل نیستیم بنابراین خرد جمعی را جدی بگیریم و خودمان را محتاج آن بدانیم.

-          در بهره مندی از خرد جمعی، کلیشه های مرسوم از قبیل جنسیت، قومیت، دین و ... را کنار بگذاریم.

-          گاهی اوقات پروژه های ما ممکن است ناشی از یک مساله نباشد و صرفا یک توهم باشد. مراقب باشیم تا توهمات خودمان را به جای مساله به دیگران غالب نکنیم.

-          برنامه ریزی اساسا پروژه ای بلند مدت است و نیاز به پایش های موسمی دارد. این اصل مهم را قربانی فرهنگ سست و ناکارآمد اداری نکنیم.

-          بدنه مشورتی پروژه هایمان را گسترش دهیم و تجربه های مشابه در سطح ملی، منطقه ای و بین المللی را به دقت مطالعه کنیم.

-          برای آغاز هر پروژه چشم انداز و ماموریت روشن و چند کلمه ای داشته باشیم.

-          گزارش شفاف، روش مند و الهام بخش از پروژه هایمان ارائه بدهیم.

-          برنامه ریزی هایمان قاعده محور باشد و نه راس محور

-          طوری برنامه ریزی کنیم که با تغییر مدیریت ها، برنامه ها تغییر نکند. بنابراین جانب جامعه را داشته باشیم و از دولت دوری کنیم.

در زمینه محتوا نیز لازم است به شش نکته مهم توجه کنیم. این نکته ها برگرفته از چندین واژه ساده هستند که گاهی اوقات بسیار بی احتیاط آنها را به کار می گیریم.

-           واژه اول حمایتگری (Advocacy) است. خیلی فراتر از تسهیلگری باید به این واژه نگریست. در کشور ما متاسفانه چیزی بیش از تسهلیگری از این واژه استنباط نمی شود. حمایتگری فرق اساسی با تسهیلگری دارد از آنجا که خودجوش و خود بنیاد است و در پی نیازی خاص به وجود نمی آید و معمولا به عنوان یکی از وظایف جدید کتابخانه های شناخته می شود. کتابخانه ها و کتابداران باید روش های حمایت گری را بیشتر مورد ارزیابی قرار دهند. این واژه حتی دو دهه پیش کمتر شنیده می شد و در سه دهه پیش تقریبا غایب بود. مفاهیم جدید مولود شرایط اجتماعی اجتماعی جدید هستند بنابراین باید خودمان را به روز نگاه داریم. تفاوت دیگر حمایت گری با تسهیلگری این است که حمایت گری باید در بستری خاص و با پشتیبانی یک برنامه صورت پذیرد در حالیکه تسهیلگری به ابتکار عمل فرد بستگی دارد. حمایتگری ایفلا و کتابخانه ها با پشتیبانی اسناد بالادستی یونسکو د خصوص 17 آرمان توسعه پایدار صورت می پذیرد. به عبارتی کتابخانه ها باید تلاش کنند تا اهداف توسعه پایدار ملل متحد را پیاده سازی کنند. این کار توسط یک بسته آموزشی (Toolkit) که ایفلا منتشر کرده است صورت می پذیرد و هر کتابدار و یا علاقه مند و آشنا به حوزه کتابداری و کتابخانه ها به عنوان حمایت گر می تواند آن را مطالعه کند و در کتابخانه ای که در آن مشغول است به صورت یک کارگاه اجرا کند. ایفلا کانون حمایت گری را کتابخانه های عمومی معرفی می کند چرا که این دسته از کتابخانه ها اتصال وسیع تری به جامعه دارند. باید در نظر داشته باشیم حمایت گری یک مسیر است و نه یک مقصد. مسیری که از یادگیری(Learning) آغاز می شود و پس از طی برنامه ریزی(Planning) به اجرا(Implementation) و ارزیابی(Evaluation) منتج می شود.  نکته مهم دیگر این است که بسته آموزشی حمایتگری قابلیت به روز رسانی به ارزش های فرهنگی جامعه هدف نیز دارد. به این صورت که می توان بخش هایی به آن اضافه کرد و یا بخش هایی از آن کم کرد.

-          واژه دوم اثرگذاری(Impact) است. این واژه پیوست همه پروژه های ایفلاست. به عبارتی یعنی اینکه پروژه ما تا چه میزان موفق بوده است. روش های ارزیابی متعددی به صورت کیفی و کمی وجود دارد که این پروژه ها را بررسی کنند. هدف نهایی از سنجش اثرگذاری این است که پروژه ها به سمتی هدایت شوند که مجریان آن به سخنگویان پروژه تبدیل نشود. پروژه باید آن قدر اثرگذاری داشته باشد که خودش به سخن درآید.

-          واژه سوم نوآوری (Innovation) است. شاید مهم ترین هدف اصلی برای طراحی و تدوین برنامه استراتژیک، زنده نگاه داشتن روحیه نوآوری در کتابخانه هاست. نوآوری واژه بسیار گسترده ای است و اتفاقا با اثرگذاری رابطه مستقیم دارد. هرچه پروژه های اثرگذار تر باشد قطعا درجه نوآوری در آنها بیشتر بوده است. فراموش نکنیم که نوآوری با تردستی های دولوپرها در حوزه فناوری اطلاعات تفاوت دارد. اینکه صرفا خدماتی در بستر وب ارائه شود لزوما نوآوری تلقی نمی شود بلکه یک سرویس است. به واقع خدمات با نوآوری تفاوت دارد. متاسفانه در کشور ما نوآوری با تکنولوژی گره خورده است در حالیکه نوآوری جنبه های متعددی دارد که می تواند به آن پرداخته شود.

-          واژه چهارم توانمند سازی (Empowering) است. این نکته که در برنامه به آن اشاره مستقیم شده است به نقش کتابخانه و کتابداران در جامعه ای که در آن زندگی می کنند بستگی دارد. همواره باید درنظر داشته باشیم که باید برای توانمندسازی حرفه و دانش بکوشیم. در حوزه دانش نیاز به تقویت شبکه های پژوهشی داریم که بتوانند نیازهای حوزه علم اطلاعات را پاسخ دهند و به جای تکرار پژوهش های پیشین، زمینه را برای پژوهش های به روز فراهم آورند. در حوزه حرفه باید در نظر داشت که کتابدران باید بیش از پیش توانمند شوند تا خود بتوانند به یک حمایتگر اصلی مبدل شوند. بنابراین کتابخانه ها با در اختیار داشتن کتابداران توانمند (در حوزه های اطلاع رسانی، سواد رسانه ای و آگاهی بخشی های عمومی) زمینه را برای توانمندسازی سایر افراد از جمله کودکان، زنان، معلولین و حاشیه نشین های اجتماعی فراهم می کنند.

-          واژه پنجم اطلاعات (Information) است. قدیمی ترین واژه در رشته و حرفه به شمار می آید. موضوع این است که کتابخانه ها مهم ترین کانون اطلاعات به شمار می آیند. دسترسی به اطلاعات مهم ترین ارزش امروز کتابخانه هاست که در این سند هم به طورمستقیم به آن اشاره شده است. بنابراین باید در نظر داشت که کتابخانه ها از این رسالت منحرف نشوند و همواره خدماتشان را بر مبنای آن تعریف کنند. برخی از مهم ترین ابعاد دسترسی به اطلاعات در بیانیه لیون که به طور خاص به دسترسی اطلاعات و توسعه می پردازد بیان شده است. از آن مهم تر سند اخیری است که ایفلا آن را تحت عنوان توسعه و دسترسی به اطلاعات(DA2I) منتشر کرده است و تلاش کرده تا ابعاد به روز اطلاعات را بررسی کند.

-          واژه ششم مشارکت (Participation) است. این مفهوم به معنای افزایش سهم جامعه و امور خارج از کتابخانه ها است. در این زمینه کتابخانه ها باید برای جذب حداکثری تسهیلگران اجتماعی و شرکای بین المللی تلاش کند. ایفلا نمونه های مهمی از مشارکت را در سال های اخیر رونمایی کرده است که یکی از مهم ترین آنها برنامه تاسیس انجمن های کتابخانه ای قدرتمند (BSLA) است. همین طور برنامه بین المللی حمایت گری (IAP)  خصوص برنامه توسعه پایدار سازمان ملل در زمره یکی دیگر از اقدامات مشارکت جویانه است.

برنامه های روز آخر در واقع با نشست های متعددی آغاز شد. مهم ترین نشست صبح مربوط به کتابخانه های ملی بود. چندین سخنرانی مهم در آن صورت گرفت. از جمله راههای همکاری مشترک از استوارت همیلتون، طراحی دوباره فضای کتابخانه ها از لورنس انگل (کتابخانه ملی فرانسه) و همین طور ربط معماری به کتابخانه از رییس کتابخانه ملی یونان که به نظرم هر سه مهم و اثرگذار بودند. نشست دیگری هم امروز برگزار شد با عنوان داستان های عاشقانه کتابخانه ها که البته رویکرد جدیدی در ایفلا به شمار می آید. چندین مقاله و البته مرور چندین تجربه در این نشست از مهم ترین برنامه های آن بود.

عصر امروز برنامه اختتامیه نیز بود و هر سال این برنامه از رویه خاصی تبعیت می کند. به این صورت است که رییس ایفلا جلسه را آغاز و خود او نیز آن را به پایان می برد. در بخش دوم جوایز به برگزیدگاه اعطا می شود. از خدمات بورد حاکمیتی تقدیر می شود و همین طور میزبان دو دوره بعد نیز مشخص و اعلام می شود. پس از آن هم رییس کتابخانه کشور میزبان در دور بعد همگان را به نشست سال آینده دعوت می کند و مجددا جلسه را رییس به پایان می برد. امسال یکی از دو مدال مهم ایفلا به فردی اعطا شد که تلاش های گسترده ای برای حمایت گری در خصوص آزادی بیان و حق مردم در میراث فرهنگی به کار گرفته بود. همانطور که اشاره کردم مساله حمایت گری دارای اهمیت فراوانی برای ایفلاست چرا این موضوع روش کار در کتابخانه ها را مشخص می کند و دیگران را تشویق می کند تا بر اساس این روش اقدامات خود را به پیش ببرند. سه پوستر هم در ردیف برگزیدگان امسال بودند به ترتیب از کشورهای لیتوانی، مالزی و سوئد که عنوان پوستر نشان از اهمیت نوآوری و فهم ما از آن دارد. (Every good adaptation is also an innovation) این همان توجه خاص به مفهوم نوآوری است دقیقا در نقطه ای که ما تصور نمی کنیم.