بررسی رویکردهای جدید در حوزه سازماندهی اطلاعات

به گزارش لیزنا بر اساس اعلام روابط عمومی انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی، در این نشست ابتدا مقاله دکتر مهدی خادمیان با عنوان «بررسی میزان مطابقت و امکان جایگزینی یا تکمیل سرعنوان هاي موضوعی کتابخانه کنگره با برچسبهاي اجتماعی لایبرري ثینگ در حوزه هاي علوم انسانی، علوم اجتماعی و علوم طبیعی[1]» ارائه شد.

بخش دوم نشست نیز به ارائه مقاله «بازنمایی و تجمیع اطلاعات کتابشناختی در وب معنایی: مقایسه 4 الگوی مفهومی[2]» توسط دکتر محسن حاجی زین­العابدینی اختصاص داشت.

خادمیان، دکترای علم اطلاعات و دانش­شناسی در مقدمه­ ای کوتاه درباره سه رویکرد بازنمون اطلاعات یعنی واژگان مهارشده، هستی ­شناسی­ ها و فوکسونومی­ ها مطالبی بیان کرد و همچنین به دو مفهوم فرهنگ مشارکتی و هوش جمعی اشاره کرد.

فناوری­ های وب 2، کتابخانه 2، سوپک­ ها[3]، فوکسونومی­ ها و برچسب­های اجتماعی و لایبرری ثینگ[4] (وب­سایت فهرست­نویسی اجتماعی کتاب) مطالبی بود که در ادامه سخنرانی بیان شد.

رئیس گروه مستندسازی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در ادامه به مقایسه مزایا و معایب واژگان مهار شده و فوکسونومی­ ها پرداخت، از جمله: نبود روزآمدی، سوءگیری زبانی و ساختار زنجیره­ای غیر­معمولی واژگان مهارشده، یکدستی در مقابل فقدان یکدستی، هدف واژگان مهار شده تأمین یکنواختی و جهان شمولی، هدف فوکسونومی تأمین تعدد و تنوع، واژگان مهار شده یک نظام از بالا به پایین (تحمیل دیدگاه واسطه­های اطلاعاتی)، فوکسونومی نظام از پایین به بالا (دیدگاه کاربران)، نظام طبقه­بندی مسطح در مقابل نظام طبقه ­بندی سلسله مراتبی و جنبه­های اقتصادی و هزینه­ای.

خادمیان ادامه داد: با پیدایش فناوری­ های وب 2، امکان سازماندهی اطلاعات به صورت مشارکتی و اشتراکی فراهم شد. برای مثال برچسب­گذاری اجتماعی و موضوع­دهی جمعی کاربران بدون صرف هزینه امکان­پذیر شد. بنابراین، جایگزینی فوکسونومی­ ها با واژگان مهارشده مورد توجه قرار گرفت.

وی در ادامه در مورد ویژگی این مقاله گفت: در پژوهش ­های قبلی خارجی تک زمینه­ های موضوعی خاص و پراکنده بررسی شده بود (در ایران پژوهشی در این زمینه انجام نشده است) و قابلیت تعمیم مناسبی نداشتند. در این پژوهش میزان مطابقت، امکان جایگزینی و تکمیل برچسب ­های اجتماعی با سرعنوان های موضوعی کتابخانه کنگره در سه حوزه علوم طبیعی، اجتماعی و انسانی بررسی شده است.

مرور نوشتارهای پژوهشی حدودا 12 پژوهش مرتبط که اولین آنها سال 2006 و آخرین آنها 2016 انجام شده است نشان می­دهد در بحث های اولیه جایگزینی مطرح بود اما پژوهش های بیشتر مکمل هم بودن این دو نظام را تایید کردند. در پژوهش ها بر نقاط دسترسی جدیدی که توسط کاربران ارائه می­شود تاکید شده است. روش پژوهش حاضر تحلیل محتوا است و بر اساس کدگذاری در سه مقوله کلی مطابقت دقیق و تقریبی، مطابقت نسبی و عدم مطابقت انجام شده است. شناسایی حوزه­ های موضوعی و رشته ­های علمی با استناد به دایره­ المعارف بریتانیکا انجام شده است.

وی در پایان به نتایج این پژوهش اشاره نمود: با توجه به اینکه میزان مطابقت دقیق و تقریبی در سه حوزه 43 درصد و از ملاک تعیین شده برای جایگزینی که 90 درصد است کمتر بوده، پس امکان جایگزینی برچسب‌های اجتماعی لايبرري ثينگ با سرعنوان‌های موضوعی كتابخانه كنگره وجود ندارد و تکمیل تأیید می­ شود. محاسبه ضریب شباهت ژاکار نیز نشان داد که جایگزینی در سه حوزه تایید نمی ­شود.

در ادامه مقاله دوم، با عنوان «بازنمایی و تجمیع اطلاعات کتابشناختی در وب معنایی: مقایسه 4 الگوی مفهومی» توسط محسن حاجی زین‌العابدینی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهیدبهشتی و مدیر جلسه ارائه شد.

زین­ العابدینی گفت: یکی از مهمترین تمرکزهای حال حاضر متخصصان علم اطلاعات در سراسر جهان، توجه به بازیابی دقیق و رضایت­‌بخش است. نتایج مطالعات تخصصی در این حوزه نشان می‌­دهد که بازیابی معنایی در زمره مهمترین بازیابی ­هایی است که انسان سال ها به دنبال آن بوده است. از آنجا که برای بازیابی دقیق و خوب، باید حتما ذخیره­ سازی مناسبی داشته باشیم، نظر متخصصان سازماندهی اطلاعات بر روی ذخیره ­سازی برای بازیابی معنایی متمرکز شده است. الگوهای داده­ای هم که در سال‌های اخیر توسعه یافته اغلب به گونه­ ای هستند که بتوانند بازیابی معنایی را پشتیبانی کنند.

وی بیان نمود: مقاله حاضر با هدف مقایسه وضعیت داده ­ها در الگوهای مفهومی داده­ای و عملکرد آنها در محیط وب معنایی تهیه شده است. تمرکز مقاله بر روی بررسی تک­­نگاشت ها بوده و بر این اساس، بخش اول دن کیشوت (اثر سروانتس) که در سال 1605 منتشر شده به عنوان یک تک­نگاشت در این چهار الگو وارد شده و نتایج مورد بررسی قرار گرفته است. دستیابی به میانکنش­پذیری در بین داده ­های کتابخانه­ ای و فراتر از آن در حوزه میراث فرهنگی که داده­ های کتابخانه­ ای، آرشیو و موزه را شامل می­ شود، از دیگر اهداف مقاله بوده است.

زین­‌العابدینی ادامه داد: در این مقاله، از بین الگوهای مفهومی مختلفی که وجود دارد، چهار الگوی داده­ای مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفته ­اند تا مشخص شود که اگر داده ­هایی در درون آن ها قرار گیرد، در محیط وب معنایی چه وضعیتی پیدا خواهند کرد. این 4 الگوی داده­ای عبارت بودند از:

1.     ملزومات کارکردی پیشینه­ های کتابشناختی (اف آر بی آر)[5]

2.     اف آر بی آر شیء گرا (اف آر بی آر او او)[6]

3.     چارچوب کتابشناختی (بیب فریم)[7]

4.     الگوی داده­ای اروپا (ای دی ام)[8]

در ابتدا در مورد هر کدام از این الگوها توضیحاتی شامل تاریخچه، اجزا، کارکردها، اثرات و ... ارائه شده است.

الگوی ملزومات کارکردی پیشینه ­های کتابشناختی (اف آر بی آر) از سال 1998 توسط ایفلا و سایر نهادهای بین­ المللی تهیه و توسعه یافته است. سه گروه از موجودیت های اصلی دارد که تمامی تولیدات کتابشناختی بشری در این سه گروه اصلی شامل گروه آثار، مسئولیت ها و موضوعات جای می ­دهد.

الگوی اف آر بی آر شیء­گرا (اف آر بی آر او او) بر اساس اف آر بی آر تهیه شده است و با هدف همگرایی با داده ­های حوزه آرشیو و موزه توسعه یافته است. این الگو، رویکرد رایانه مبنای بیشتری داشته و از سطح نظر اف آر بی آر کاسته و بیشتر برای پیاده ­سازی در محیط­ های شبکه­ ای آماده شده است.

متخصص سازماندهی اطلاعات مطرح کرد: الگوی چارچوب کتابشناختی (بیب فریم) توسط کتابخانه کنگره آمریکا در سال 2012 ایجاد شده است و دو هدف عمده را دنبال می­ کند. اول اینکه به عنوان یک الگوی داده­ای برای ذخیره و تبادل داده ­های عمل کرده و جایگزین مارک شود. دیگر اینکه به عنوان الگویی برای ذخیره و بازیابی داده­ های کتابشناختی و کتابخانه ای در محیط­ های عمومی و خارج از مرزهای کتابخانه عمل کند. یعنی داده ­های کتابخانه­ ای که در این قالب تهیه می­ شوند به گونه­ ای در بیب فریم مدیریت شوند که توسط موتورهای کاوش عمومی هم قابل جستجو باشند.

زین ­العابدینی در ادامه به معرفی الگوی داده­ای اروپا (ای دی ام) پرداخت: ای دی ام، الگویی است برای ذخیره و پردازش داده­ های حوزه میراث فرهنگی است که مدیریت داده ­های این حوزه و رابطه داده­ای بین آنها را برقرار می­ کند. پورتالی بر اساس آن ایجاد شده که بیش از 53 میلیون انواع پیشینه­ های اطلاعاتی حوزه میراث فرهنگی اروپا را در خود جای داده و در محیط وب قابل دسترس کرده است. 

نویسندگان مقاله بعد از معرفی الگوهای بالا در مقاله، موضوع بازنمایی و شیوه برخورد با پیشینه نمونه (دن کیشوت) در هر یک از الگوهای بالا را مطرح نموده ­اند. همچنین جزئیات خصیصه­گذاری داده­ ها و برقراری رابطه بین آن ها و نتایجی که به بار خواهند آورد تشریح شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در بخش بعدی مقاله به روابط محتوایی بین داده ­ها و میانکنش پذیری این الگوها با هم و در محیط وب معنایی که در مقاله مطرح شده بود، پرداخت. روابط انشقاقی، کل و جزء و هم سطح مهمترین روابط محتوایی سنجیده شده در مورد الگوهای مد نظر بوده است.

دکتر زین­العابدینی در پایان به نتایج پژوهش اشاره نمود: با توجه به طبقه­ های داده­ای اصلی، شباهت­های معنایی بین موجودیت­ های گروه اول اف آر بی آر و سایر الگوهای مد نظر وجود دارد. چنان که انتظار می رفت، اف آر بی ار او او شباهت ­های زیادی با اف آر بی آر دارد. ای دی ام هیچ شباهتی با سایر الگوها نشان نداد. نسخه جدید بیب فریم، شباهت­ هایی را با اف آر بی آر و آر دی ای نشان می­دهد.

وی تصریح کرد: آن گونه که از نتایج پژوهش بر می­آید، الگوهای مد نظر به تنهایی و با مقدارهای متفاوتی توانایی پرداختن به مسائل معنایی را دارند اما نمی ­توان انتظار میانکنش­پذیری صد در صدی در حوزه معنایابی را از آنها داشت.

در پایان ارائه دو مقاله، به پرسش­های حضار پاسخ داده شد. در بین پرسش­ و پاسخ­ های مطرح شده، خادمیان پیشنهاد تشکیل کارگروهی ملی شامل متخصصان حوزه سازماندهی اطلاعات در کتابخانه ملی و دانشگاه ها را مطرح نمود تا درباره مباحث مربوط به اف آر بی آر، فراد و فرساد و آر دی ای سیاست گذاری و  تصمیم­های لازم اتخاذ شود و همچنین پیشنهاد کرد در نرم­افزارهای کتابخان ه­ای به ویژه رسا امکان اجرای سوپک (اپک­های اجتماعی) فراهم شود تا امکان برچسب­گذاری توسط کاربران صورت گیرد.