لیزنا، اسماعیل وزیری، هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه زابل: یکی از نشستهایی که قرار است در کنگره پنجم به صورت جدی به آن پرداخته شود، ضرورت توجه به داده‌های پژوهشی است. این نشست را می‌توان در ادامه نشست مدیریت اطلاعات پژوهشی کنگره چهارم ارزیابی کرد که در یک بخش از آن به صورت مشخص بر موضوع داده‌های باز و علم باز تاکید شد[1].
در بحث اهمیت داده‌های پژوهشی همین بس که طی سالهای اخیر موضوع پژوهش‌های متعددی بوده و مورد توجه جوامع بین‌المللی زیادی نیز قرار گرفته است. به طوری که برخی از پژوهشگران از آن به عنوان موضوع داغ جوامع علمی یاد کرده‌اند. از جمله عواملی که در تولید، دسترسی و توجه داده‌ها نقش مهمی داشتند می‌توان به فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در تولید آنها و دسترسی آزاد به پژوهش‌ها اشاره کرد.
فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی طی دهه‌های اخیر باعث شد تا حجم زیادی از داده‌های پژوهشی تولید شود و نتیجه این فعالیتها، ظهور نوعی از پژوهش‌ها تحت عنوان پژوهش‌های داده‌بنیاد و به عبارتی پارادایم چهارم[2] پژوهش بود. علاوه بر این، رشته‌هایی نیز بر اساس همین داده‌ها طی سالهای اخیر ایجاد شد‌ه‌اند که پژوهشگران آنها دیگر به دنبال گردآوری داده‌ها نیستند بلکه از داده‌های موجود استفاده می‌کنند[3]. به عبارتی می‌توان چنین گفت که دو موضوع یادشده در صورت دسترسی به داده‌های پژوهشی میسر است و فناوری‌های اطلاعاتی نقش مهمی در انجام این فرایند داشته‌اند.
از دیگر عوامل نقش‌آفرین در حوزه پژوهش می‌توان به جنبش دسترسی آزاد به پژوهش‌های علمی اشاره کرد. دسترسی آزاد به داده‌های پژوهشی به طور مشخص در جنبش دسترسی آزاد در برلین 2004 مورد تاکید قرار گرفت. در آن نشست مقرر شد علاوه بر اینکه، یافته‌های علمی می‌بایست در دسترس پژوهشگران باشند، اطلاعات و داده‌های خام حاصل از آنها نیز تا جای ممکن باید در دسترس قرار بگیرد و امکان اشتراک‌گذاری آنها فراهم شود. به عبارتی، جنبش دسترسی آزاد، که بر خروجی پژوهش‌ها به صورت آزادانه تأکید می‌کرد به این مرحله رسیده است که داده‌های همراه آنها را نیز شامل می‌شود. این عوامل باعث شد تا دسترسی به حجم زیادی از داده‌های پژوهشی امکان‌پذیر شود. دسترسی به این داده‌ها می‌تواند مزایای متعددی برای جوامع علمی داشته باشد. که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
1. دسترسی به داده‌های پژوهشی باعت تسهیل بازتولید و اعتباریابی نتایج پژوهش‌ها
2. امکان ترویج پژوهش‌های جدید
3. تقویت و انسجام پژوهش‌های پیشین
4. جلوگیری از جمع‌آوری دوباره داده‌ها و صرفه‌جویی در زمان و هزینه گردآوری مجدد داده‌ها
5. کمک به سنجش اثر پژوهش‌ها و افزایش اثرات آنها
6. افزایش شهرت دانشگاهی، اعتبار علمی و رؤیت‌پذیری بیشتر پژوهشگران در سطوح ملی و بین‌المللی
7. افزایش اعتماد عمومی به علم و پژوهش
8. فراهم کردن امکان کشف موضوعات جدیدی که توسط مطالعات اولیه امکان‌پذیر نیست
9. امکان انجام و تسریع همکاری‌های علمی و پژوهشی در مقیاس کلان
10. ایجاد حفاظ محکم در مقابل سوء تفسیرهای مرتبط با دست‌کاری داده‌ها و داده‌سازی
در نتیجه این فعالیتها، سازمان‌های ملی و بین‌المللی، دانشگاه‌ها، ناشران نشریات علمی و پژوهشگران توجه خاصی به داده‌ها نشان داده‌اند و اقدامات درخور توجهی نیز در سطح جهان در حال انجام است. در ادامه همین روند است که طی سالهای اخیر موضوعاتی از قبیل علم باز، داده‌های باز، داده‌های باز پژوهشی، علم داده، خدمات داده‌ای و دانشمند داده و کتابدار داده مطرح شده است و به تبع آن جنبه‌های مختلف آن نیز تحت عناوین مدیریت داده‌ها، طرح مدیریت داده‌ای، اشتراک‌گذاری داده‌های پژوهشی، دسترسی به داده‌های پژوهشی، استناد داده‌ای، پایگاه استنادی داده‌ها و ... مورد توجه قرار گرفته است.
اما واقعیت آن است که آنچه تاکنون در جوامع علمی دنیا و به طور مشخص در کشور ما مورد توجه قرار گرفته است، تاکید بر خروجی حاصل از پژوهش‌ها است که در قالب کتاب، مقاله علمی، رساله‌های تحصیلات تکمیلی، طرح‌های پژوهشی، ثبت اختراعات و ... ارائه می‌شوند. این مسئله می‌تواند نشان‌دهنده چالش‌های زیادی باشد که جامعه علمی کشور با آنها روبرو است.
بخشی از رساله اینجانب به شناسایی عوامل موثر در دسترسی و اشتراک‌گذاری داده‌های پژوهشی پرداخت که پیش نیاز حرکت به سوی داده‌های باز است، از جمله آن عوامل می‌توان به بودجه، نگرش، آموزش پژوهشگران، وجود زیرساختها و مسائل مربوط به مالکیت داده‌ها اشاره کرد.
برای مثال مسائل مربوط به مالکیت داده‌ها در پژوهش‌هایی که از بودجه عمومی حمایت می‌شوند -همانند آنچه که در کشور ما اتفاق می‌افتد- بسیار مورد توجه و محل بحث‌های فراوان است. مسئله این است که مالک و صاحب داده‌های گردآوری شده کیست؟ پژوهشگر، سازمان، حاکمیت یا دولت، انسان‌ها و بیماران، پزشکان، بیمارستانها؟ چه کسی یا کسانی این شرایط را تعیین می‌کنند؟ چه الزامات و پیش‌نیازهایی برای در دسترس قرار دادن داده‌های پژوهشی وجود دارد؟ چگونه و با چه شرایطی می‌توان از این داده‌ها استفاده نمود؟ به این مسائل، بحث دسترسی آزاد را نیز اضافه کنیم که خود چالشی جدی در کشور است. چالشی که در حال حاضر به دسترسی باز به رساله‌ها تاکید دارد تا چه رسد به داده‌های پژوهشی.
با این حال، مسائل و موضوعاتی وجود دارد که باید راهکاری برای آنها اندیشید. آیا می‌توان داده‌های پژوهشی را به طریقی سازماندهی کرد که امکان استفاده از آنها برای همه پژوهشگران فراهم باشد؟ در چه مرحله‌ای از فرایند علم باز قرار داریم؟ آیا پژوهشگران به راحتی با ارسال داده‌های خود، اشتراک‌گذاری و دسترسی آنها موافقت می‌کنند؟ سازمانها چه اقداماتی باید انجام دهند و چه زیرساختهایی را باید مهیا کنند؟ مکانیسمهای تشویقی جهت انجام این کار کدامند؟ این موضوع در کشورهای دنیا چگونه مورد توجه قرار گرفته است؟ آیا برای این چالشها و مسائل اقدامی درخور توجه انجام شده است؟ آیا ضرورت توجه به این مسئله در جامعه علمی کشور، در میان متولیان و سیاستگذاران حوزه پژوهش و فناوری کشور احساس شده و آیا اقدامی در این راستا صورت گرفته است؟ آیا پژوهشگران با داده‌های باز و نقش آنها در فرایند پژوهش اطلاعی دارند؟ آیا نشریات علمی در کشور همانند آنچه در جهان در حال رخ دادن است اقدامی انجام داده‌اند؟ آیا امکان دسترسی آزاد به داده‌های باز پژوهشی در کشور امکان‌پذیر است؟
طرح این مسائل و سئوالات بیشمار دیگری در این حوزه، ضرورت توجه به نشست داده‌های باز پژوهشی را در کنگره پنجم آشکار می‌کند. در همین راستا، پیش نشستهایی به صورت ویدیویی و از راه دور در خصوص موضوع نشست برگزار و راجع به کم و کیف نشست مطالبی مطرح شد. این جلسات قبل از برگزاری کنگره به منظور نهایی کردن برنامه این نشست ادامه خواهد داشت.
بر همین اساس، نشست داده‌های باز پژوهشی در کنگره پنجم با تاکید بر موضوعات زیر برگزار خواهد شد:
1. ذینفعان داده‌های باز چه کسانی هستند و چه اقداماتی تاکنون در مورد داده‌های باز انجام شده است؟
2. مسائل حقوقی و قانونی مربوط به داده‌های باز چه مواردی هستند؟
3. مسائل سازمانی مربوط به داده‌های باز از جمله سازمانها، نشریات، قوانین و آیین‌نامه‌ها کدامند؟
4. مسائل فنی و زیرساختی مربوط به داده‌های باز چه مواردی را شامل می‌شود؟
5. دانشگاه‌ها و به طور کلی متولیان حوزه پژوهشی کشور در حوزه دسترسی آزاد به داده‌ها و علم باز چه تمهیداتی اندیشیده‌اند؟
و سخن آخر خود را برای دانشجویان اینگونه اعلام می‌کنم که اگر به دنبال انتخاب موضوعی برای انجام پژوهش هستید، اگر دغدغه انجام پژوهشی به روز و مورد نیاز جامعه را دارید، اگر می‌خواهید با داده‌های باز پژوهشی و مسائل مرتبط با آن آشنا شوید، اگر به دنبال درک و نقش کتابخانه‌های دانشگاهی در مدیریت داده‌های پژوهشی هستید، اگر به دنبال آشنایی با مهارتها و الزامات مورد نیاز کتابدار داده هستید و اگر خدمات داده‌ای را از جمله وظایف کتابخانه‌های دانشگاهی قلمداد می‌کنید، مشتاقانه در کنگره پنجم چشم‌انتظار حضور شما هستیم.
وزیری، اسماعیل. « داده‌های باز پژوهشی و کنگره پنجم». سخن هفته لیزنا، شماره ۴62، 13 آبان ۱۳۹۸.
[1] . داده‌های باز: مفاهیم و زیرساختها، اسماعیل وزیری، نشست مدیریت اطلاعات پژوهشی، کنگره چهارم متخصصان علم اطلاعات، تهران: کتابخانه ملی، 1397
[2] The Fourth paradigm: data-intensive research
[3]. در شماره‌های بعدی به تفصیل در مورد آنها خواهم نوشت. جهت اطلاعات بیشتر می‌توانید به مقالات نگارنده با موضوع اشتراک‌گذاری داده‌های پژوهشی رجوع کنید.