طنز در  فصاحت ادبی سعدی مستور می‌ماند

 به گزارش خبرنگار لیزنا، عصر سه شنبه، دوم آذرماه 1395، دویست و شصت و هشتمین شب از مجموعه شب های مجلۀ بخارا با همراهی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و انتشارات گاندی به شب «طنز سعدی» اختصاص داشت.

جواد مجابی ،طنزپرداز و نویسندۀ معاصر، سخنران این نشست بود و در این شب فیلم مستندی نیز با عنوان «سعدی کارنو» ساختۀ عبدالحمید ارجمند با حضور وی به نمایش گذاشته شد.

در ابتدای جلسه علی دهباشی از قلم امروزی و مدرن سعدی سخن گفت و بیان کرد: «شباهت زبان سعدی در 700 سال پیش با زبان امروزی ما بسیار حیرت‌انگیز است. تا آنجا که زنده یاد محمد علی فروغی می نویسد: "گاهی شنیده می‌شود که اهل ذوق اعجاب می‌کنند، سعدی 700 سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است، ولی حق این است که سعدی 700 سال پیش به زبان امروزی سخن نگفته است، بلکه ما پس از 700 سال به زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می گوییم، یعنی سعدی شیوۀ نثر فارسی را چنان دلنشین ساخته که زبان او زبان رایج فارسی شده است." یا در جایی دکتر زرین کوب می‌نویسد:”در این دنیای سعدی که اکنون 700 سالی است خاکستر فراموشی و خاموشی بر روی آن نشسته است، هنوز همه چیز زنده و جنبنده است. هم سکوت بیابان و حرکت آرام شتر را در آن می‌توان دید و هم صدای تپش قلب عاشقی را که جز خود سعدی نیست و از دهلیز خانه از دست محبوبی شربت گوارا می‌گیرد. بنابراین سعدی در تمامی وجوه زندگی انسانی نظر دارد و همچون حکیم و فیلسوفی زمانه خود را مورد نقد قرار می‌دهد."

سردبیر مجلۀ بخارا درادامۀ سخنانش با اشاره به سخن هانری ماسه در کتاب «تحقیق دربارۀ سعدی» گفت:« هانری ماسه در کتاب تحقیق دربارۀ سعدی می‌نویسد:”در مقابل این عقل سلیم و این قریحۀ طنز آمیز در اشعار دیگر یک حالت خلسۀ غمگین و رویا انگیز قرار دارد که همۀ احساساتی را که برای تبیین حالت خلسه به کار می‌رود با رمز می‌پوشاند. ناپایداری روزگار اعتقاد به جبر و تقدیر بیهودگی و کوشش بشر و فرار دیوانه‌وار موجودات به سوی هدفی نامعلوم در این احساسات حزن‌انگیز کم و بیش وجود دارد و شاعری می‌کوشد همۀ آن را حتی در یک بیت به خواننده القا کند: وفاداری مدار از بلبلان چشم/ که هر دم بر گلی دیگر سرایند»

خانواده‌ای فرانسوی که فامیلیِ «سعدی» را برای خود انتخاب کرده اند

در ادامه مراسم، بخش‌هایی از فیلم مستند «سعدی کارنو» ساختۀ عبدالحمید ارجمند، نمایش داده شد. وی درباره این فیلم گفت: «مستندی که نزدیک به دو سال ساخت آن به طول انجامید با عنوان «سعدی کارنو»، مربوط به خانواده‌ای است که فامیلیِ «سعدی» را برای خود انتخاب کرده اند. پدر این خانواده «لازار کارنو»، معمار نظامی انقلاب فرانسه بود و به خاطر علاقه‌ای که به اشعار سعدی داشت این وصیت را به فرزندانش کرد که بعد از فوت او نام سعدی در خانواده باقی بماند. عنوان این جلسه به عنوان طنز سعدی برگزار شده است و اشاره به این دارد که این شاعر در اروپا شهره به طنز است. من سعدی را بیش از هر چیز جدا از حکیم و فیلسوف و طنزپرداز عصر خود، یک متفکر سیاسی دیدم و حدس می زنم که این نگاه سیاست مدارانۀ سعدی به قدرت و درس و اندرزی که به صاحب منصب‌های قدرت می‌دهد، باعث جذب خانوادۀ کارنو و رئیس جمهور فرانسه نسبت به آثار او شده است و بعدها کسان دیگری در فرانسه در بخش‌های مهمی قرار گرفته اند که این نام را تا به امروز با خود یدک کشیده اند.»

طنز یک ابر رسانه است

مجابی سالیان سال تحقیق پژوهشی و مطالعاتی کنار پروژه طنز در ایران انجام داده است، وی درباره بخش طنز سعدی تحقیقات خود گفت: «هر شاعر بزرگی تصوری از آثار خلاقانه خود دارد. فردوسی قصر عظیمی را از شاهنامه تصور می‌کند. حافظ، شعرش را بیت‌الغزل بیان می‌کند و همینطور شعرای دیگر. سعدی تعریفی مدرن و پیشرفته از شعر خود ارائه می‌کند تا جایی که شاعران معاصر ما به این درک از نگاه به ادبیات نرسیده باشند. سعدی با دیدگاهی مدرن برا ی انسان قرن هفتم، در ابتدای گلستان، ادبیات را به عنوان سیستم آموزشی بیان می‌کند. سعدی کسی است که طنز را از نثر به شعر آورده است. با شروع شعر پارسی بعد از رودکی، شعر همواره حامل طنز بود. یکی از فنون شاعری هجو بود. طنز به معنای امروزی، یعنی چیزی که امری جدی را می‌توان با شوخی بیان کرد، با سنایی شروع می‌شود.»

وی افزود: «بعد از سنایی، عطار و مولوی ادامه دهنده راه او هستند، طنز را گسترش می‌دهند و عمق می‌بخشند اما سعدی طنز را از شعر به نثر می‌آورد و بین مردم گسترش می‌دهد. با این همه سعدی است که با آوردن طنز در نثر شاگرد خود، عبیدزاکانی را راهنمایی می‌کند. عبیدزاکانی از دو منظر طنزسرای بزرگ است، چون از شیوه بیان سعدی و ادبیات عرب استفاده کرد. مشکل سعدی این است که وقتی طنز را مطرح می کند، طنز او در فصاحت ادبی سعدی مستور می ماند و کمتر کسی متوجه وفور طنز آثار سعدی نمی شود در حالیکه خود سعدی در مقدمۀ گلستان تصریح می کند که:

“غالب گفتۀ سعدی طرب انگیز است و طیبت آمیز و بر رأی منیر صاحبدلان که روی سخن در ایشان است پوشیده نماند که … داروی تلخ نصیحت به شهد ظرافت بر آمیخته تا طبع ملول نشود و از فایده محروم نماند.”

مجابی طنز را به عنوان یک ابر رسانه در نظر گرفت و گفت: «رسانه‌هایی مانند شعر، سینما، موسیقی و غیره داریم. طنز در همه اینها وجود دارد. طنز یک نوع بینش است که در همه آثار ادبی کمکی برای انتقال پیام است. طنز نگاهی تازه از جهان است. اگر بخواهیم تعبیری از طنز ارائه دهیم، طنز بینشی برپایه نقد دائم همراه با شوخی و تردید برانگیز از موقیعت بشری است.»

امید وصال کی بود تا بیم فراق باشد؟

وی ادامه داد: سعدی در روزگار دشواری همزمان به حمله مغول زندگی کرد. مجابی درباره تصویری که سعدی از روزگار خود ارائه می‌دهد اظهار داشت: «سعدی به عنوان رند عاقل تجربه گرای انسانگرا، توصیفی که هنوز برای ما تازگی دارد، همراه با زرنگی بیان می‌کند: ““پارسایان در دعا گویند یا رب زما بمبر! ای دون همت! کی پیوسته بودم با کی بریدم تا بپیوندم؟ امید وصال کی بود تا بیم فراق باشد؟ نه اتصال و نه انفصال، نه قرب و نه بعد، نه ایمنی و نه نا امیدی، نه روی گفتار نه جای خاموشی، نه روی رسیدن نه راه بازگشتن، نه اندیشۀ صبر کردن و نه فریاد کردن، نه مکانی که وهم آنجا فرود آید نه زمانی که فهم آنجا رسد. به دست علما جز گفتگویی نه، در میان فقها جز جست و جویی نه، اگر به کعبه روی جز سنگی نه، و اگر به مسجد آیی جز دیواری نه، اگر در زمین نگری جز مصیبتی نه، اگر در آسمان نگری جز حیرتی نه، در دماغ ها جز صفرایی نه، در سرها جز سودایی نه، از روشنایی روز جز آتشی نه و از ظلمت شب جز وحشتی نه، از توحید موحدان جز آرایشی نه، و از الحاد ملحدان جز آلایشی نه، از موسی کلیم سودی نه و از فرعون مدعی زیانی نه، اگر بیایی بیا که دربانی نه و اگر بروی برو که پاسبانی نه.”

سعدی قبل از دکارت به وفور بی‌عقلی در جامعه اشاره می‌کند، مجابی به نقل از سعدی گفت: «میان مردم عقل از هر چیز بهتر تقسیم شده است. بهرۀ خود را از آن، چنان تمام می دانند که مردمانی که در هر چیز بسیار دیر پسندند از عقل بیش از آنچه که دارند آرزو نمی کنند. » در ادامه مجابی نمونه‌هایی از طنز سعدی را برای حضار نقل کرد.

در پایان این نشست، دهباشی از ابوالحسن صدیقی، خالق تصویر خیالی سعدی و جواد آتشباری برای طراحی پوستر شب طنز این شاعر ایرانی، یاد کرد.