به گزارش لیزنا، نشست «مقدمه ای بر رده بندی علوم» از ساعت 18 روز شنبه 16 اردیبهشت 1391  با حضور دکتر محمد حسین ساکت استاد و پژوهشگر حوزه فلسفه، دکتر غلامرضا فدایی عراقی، رئیس دانشکده کتابداری دانشگاه تهران، سید ابراهیم عمرانی، سرپرست مرکز اطلاعات و مدارک علمی در کارنامه نشر سرای اهل قلم بیست و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران آغاز شد.

عمرانی در ابتدای بحث به کتاب «طرحی نو در رده بندی علوم» تألیف دکتر غلامرضا فدایی عراقی از انتشارات کتابخانه ملی ایران اشاره کرد و گفت: در نشست امروز طرح رده بندی علوم آقای دکتر فدایی از دو جنبه مختلف مورد بحث قرار خواهد گرفت. ابتدا به بحث طبقه بندی علوم از دیدگاه فلسفه و روش شناسی علوم می پردازیم؛ و در بخش دوم  کاربرد این رده بندی در کتابخانه ها را که در این کتاب به آن اشاره دارد مورد بحث قرارخواهیم داد. عمرانی به سخنرانی آقای دکتر فدایی در 7 سال پیش در انجمن و کرسی نظریه پردازی در دانشگاه تهران در سال 1385  اشاره  و تاکید کرد که در آن دو جلسه و با خواندن کتاب سوالاتی برایش پیش آمده که امیدوار است در این نشست جواب آنها را بشنود و  از دکتر فدایی خواست تا خودشان باب بحث را بازکنند و توضیحاتی درباره کتاب بفرمایند تا سوالات را مطرح نمایند.

دکتر فدایی در ابتدا مشخص کرد که مایل است در این نشست تنها از نگاه فلسفه  به این کتاب پرداخته شود ، چرا که کتاب طرحی است برای رده بندی علوم و  نگاهی فلسفه ونظری دارد و اصلا کاربرد این طرح در کتابخانه  مطرح نیست و خواستند که بحث  اصلا به  آن مقوله وارد نشود. و ادامه دادند که این طرح رده بندی علوم است نه رده بندی کتابداری و اگر هدف کتابداری باشد باید جلسه دیگری ترتیب داده شود تا به بحث بپردازیم !
وی در ادامه عنوان کرد: در کرسی آزاداندیشی هم گرفتار همین مسأله شدیم .در آنجا هم داوران مختلف دعوت شدند هم از کتابداران و هم از اهل فلسفه و موضوع آمیخته شد  و شرکت کنندگان همه را با هم ادغام کرده بودند! و همین باعث شد که هرکسی چیزی بگوید و در پایان هم نتیجه خوبی عاید نشد  و نسبت به این طرح جفا شد.
در ادامه دکتر فدایی به بحث اصلی وارد شدند و با مقدماتی درباره رده بندیهای علوم بحث را آغاز کردند : از گذشته تا کنون طبقه بندی هایی بوده و هست و خواهد بود و اینقدر مرزها به هم نزدیک شده که علوم ها با هم ترکیب و باز ترکیب شده اند تا جائیکه عده ای این سوال را مطرح می کنند  که آیا واقعا با وضع موجود طبقه بندی علوم ضرورتی دارد.
وی افزود: بحث طبقه بندی علوم بسیار جدی است، کسانی که دستی در نوشتن دارند در برنامه ریزی خود وارد طبقه بندی خواهند شد. در بحث مرجع شناسی که تدریس می کردم؛ من و دانشجویانم سعی کردیم که به نحوی وارد طبقه بندی علوم شویم. طبقه بندی علوم به نوعی به ارسطو بر می گردد که دو صورت حکمت عملی و نظری برای آن در نظر داشت. دانشمندان اسلامی هرکدام طبقه بندی دارند. در قدیم حکمت عام بود و هر کسی سعی داشت به همه علوم اشراف داشته باشد .ورود به  طبقه بندی به ضرورت معرفی منابع مرجع خاص  در این درس مجموعا سبب شد که دغدغه ذهنی من شود که به آن بپردازم . من احصا کرده ام که دانشمند اسلامی در باب طبقه بندی صحبت کرده اند و بنده  این پیش زمینه را داشتم.

از سویی می دانید که هر کسی با تفکر در آیات قرآن به نکات جالبی می رسد، بنده هم بارها به مفاهیم آیات فکر کرده ام،  مثلا در برخی آیات به آفاق و انفس اشاره شده است و می گوید اگر می خواهید به حق برسید از طریق آفاق و انفس برسید . اگر دقت کنید می بینید بیگانه با طرحهای فلسفی دیگران نیست .آیاتی که خدا مطرح می کند را دقت کنید،  حتی در جایی یعلمون و لایعلمون را در کنار یکدیگر داریم و مثالهای این چنینی در قرآن زیاد است و این منشا تفکری جدیدی شد که خدا همه چیز را به صورت متقارن و زوجیت می آفریند و هر پدیده ای این خاصیت را دارد،  که نکته بسیار جالبی برای من بوده و مبنای این فکر که می توان رده بندی بر اساس زوجیت و تقارن طراحی کرد. و این نکته را هم یادآور شویم که  هر طبقه بندی بر اساس دیدگاه  سازنده آن شکل می گیرد  و این طرح ، طرحی است که حرفی برای گفتن دارد.

سپس دکتر محمد حسین ساکت گفت: چه نیازی به طبقه بندی علوم بوده است؟ در گستره تمدن بشر بعد از مقوله های نخست معرفت، طبقه بندی علوم مهمترین قسمت است و اگر از مسیر طبقه بندی علوم بخواهیم نمایی داشته باشیم دلیلش شناخت ماهیت علوم  است  و عجیب نیست که بخش زیادی از تفکر ارسطو بر این می گذرد و حتی مسلمانان به تقلید از او این راه را می پیمایند که نشانگر اهمیت طبقه بندی علوم است.

وی افزود: علم کتابداری هم از برکت این تکاپو بهره برده است و اگر به نظام خاص دیگری دست یافته است، مبحث دیگری است. وقتی در اسلام وارد می شود درست است که جانمایه اش از نگرش دانشمندان سرچشمه می گیرد ولی هر دانشمندی بر اندیشه خودش کار می کند مانند فارابی که بسیار مشهور است  همچنین  بوعلی، به هریک از این رده بندیها نگاه کنید نظر و نگاه آن متفکر را بر آن غالب می بینید. کسی که رده بندی را مینویسد به گونه ای وارد مرز  ایدئولوژی می شود و فیلسوفی که بینش دینی اش بیشتر است مثل غزالی؛ برداشتی مرزبندی شده بر اساس تفکر دینی خود صورت می دهد و طبقه بندی دو دویی خودش را می آورد که آقای دکتر فدایی هم به آن اشاره داشتند.
دکتر ساکت در ادامه گفت: در این کتابی هم که پیش روی ماست،  بیشتر بینش مکتبی دکتر فدایی نقش داشته که البته نمی خواهیم بگوییم که این عیب است. آیا سرشت تفکر ی که در جهان بینی فرد   حاکم بوده است، نقش بسیار چشمگیری در شیوه نگارش کتابها نداشته است؟

دکتر ساکت گفت: درباره دودویی بودن رده بندی باید بگویم  گر چه دانشمندان اسلامی در همه علوم وارد می شدند مثل بوعلی.  ولی بعدها کار تخصصی تر شد و کار به رده بندی علوم رسید. که همه این فیلسوفان که مشایی ها هستند نگاهی به رده بندی ارسطو داشته اند. همه آنها هم رده بندیهای دودویی داشته اند فارابی ، ابن سینا، غزالی ولی  این کار که آقای فدایی کرده اند برای اولین بار با این گستردگی انجام شده و به اقای فدایی تبریک میگویم که البته باید دانست هر کار نویی با واکنش هایی روبرو می شود. ایشان در کتابشان جدولهایی آوردند و منافع و مضرات آن را نیز گفتند.

در ادامه نشست ابراهیم عمرانی از دکتر ساکت پرسید: آیا در زمان ارسطو هم همان بحث تخصصی شدن علوم نبود که به نوشتن رده بندی  انجامید؟ بالاخره علوم از فلسفه جدا می شدند و حدود و ثغورشان باید روشن می شد؟ و از لحاظ روش شناسی هم موقعیتشان روشن می گردید؟ سوال دیگرم این است که آیا همه رده بندیها دودویی بودند؟ یا شما هم مانند آنچه در کتاب دکتر فدایی اشاره شده اکثریت را دودویی می بینید ؟ چرا که اسپنسر رده بندیش سه رکن دارد و آمپر رده بندیش چهار چهاری است.

دکتر ساکت گفت: در جهان باستان تا قبل از قرن 17 فیلسوف، جامع العلوم بود و تخصصی نبود حتی ادبیات را علم نمی دانستند بلکه می گفتند فضل است!  پس آنچه ارسطو کرد با دانشمندان دوران قرون وسطی و بعد از آن متفاوت بود. بعد از رنسانس بود که تخصص آمد. در مورد سوال دوم هم باید بگویم  اغلب دانشمندان بویژه در جهان اسلام بیشترین تفکرشان دودویی است و از برایند آثار به این نتیجه می رسید. به هر صورت رده بندی دانشها کمک بسیاری به علوم می کند.

سپس عمرانی از آقای دکتر فدایی خواست تا اگر لازم می بینند پاسخ آقای دکتر ساکت را در مورد نفوذ ایدئولوژی در رده بندی ایشان را بدهند.

دکتر فدایی گفت: بایدی در کار نیست و کار در حد طرحی است که با تلاش یک فکر جمع شده است . در مورد طرح  اگر منصفانه برخورد کنند و اگر دارای محسناتی باشد جذب آن خواهند شد و اگر بد باشد که آن را رد می کنند. در حالیکه جرقه این ایده از مسائل مذهبی زده شد ولی نمی توان کاملا به آن مربوط دانست. اگر از دید واقع بینانه به قضیه نگاه کنیم جهانی است و اگر گفتیم اسلامی است بالاخره من از این فکر ایده گرفته ام و این را که نمی خواهم انکار کنم؛ ولی این یک طرح رده بندی علوم است از لحاظ روش شناسی و هستی شناسی همه را در نظر بگیرید می بینید که کاملا با یک رده بندی علوم روبرو هستید حال نقاط قوتی دارد یا در جاهایی ضعیف تر است بیاوید بنشینید و روی آن کار کنید . با یکسو نگری چیزی حل نمی شود . برخی به من گفتند از آیه نام بردید اشتباه کردید اما من افتخار می کنم که دستاورد من از قرآن بنا گذاشته شد. خوب نظرهای مختلفی گفته می شود و من هنوز معتقدم که به این طرح جفا شده است.

عمرانی: آقای دکتر فکر نمی کنید که خودتان این جفا را به خود کرده اید. من هم به این که الآن فرمودید اعتقاد دارم. طرح شما کاملا یک رده بندی علوم است با همه قوتها و نواقصی که رده بندیهای دیگر دارند. ولی صفحات زیادی از ابتدای کتاب شما صرف این مطلب شده که منبع الهام شما قرآن است و من خود کتاب را که جلو می رفتم انتظار رده بندی اسلامی داشتم و به دنبال تأثیر این جرقه در کار شما بودم ولی تا آخر چنین چیزی ندیدم، فکر نمی کنید که این جفا با این کار به رده بندی شما وارد شده؟

دکتر ساکت: من با این موفقم که بنده هم اگر می گویم که ایدئولوژی منظورم همین است وگرنه همانطور که گفتم اولین طرح دودویی است که خیلی گسترده مطرح شده است. و شاید شما در ویرایش بعدی اصلاحاتی در آن انجام دهید.

وی در ادامه اظهار داشت: اما تصور می شود که بی چون و چرا جهان باید دودویی یا همان دوقطبی باشد و سه قطبی نمیشود ! و باید برای ویرایش بعدی تحقیق شود آیا در ادیان دیگر که البته اسلام کاملترین است به دوقطبی بودن تاکید نداشته است؟ اصولا هیچ دینی و کتابی به اندازه قرآن، افراد مسلمان را به دانش اندوزی ترغیب نکرده است مثلا درحجاز 17 نفر باسواد بودند که آنها می خواندند و دستی بر قلم نداشتند و این از معجزات اسلام است که در چنین بستری مردم را به علم اندوزی دعوت می کند. من امیدوارم اقای فدایی در ادیان دیگر نیز تحقیق بفرمایند. و در ادامه گفتند که از همین رده بندیها در کتابخانه ها هم استفاده شده است و رده بندیهایی  هم طراحی شده است.

عمرانی گفت : می خواهیم وارد رده بندیهای کتابخانه ای نشویم و آن را به فرصتی دیگر که از آقای دکتر فدایی قولش را می گیریم واگذار کنیم و اینجا اگر می خواهید از کاربردهای رده بندی علوم صحبت کنیم می توانبم  بحث را با  الفهرست ابن ندیم و فهرستهای دایره المعارفی ادامه دهیم. الفهرست تقسیم بندی خاص خودش را دارد چند تقسیم داشت شش تا یا هشت تا؟

دکتر فدایی:  ده تا

عمرانی: بله و ذیل هریک می نویسد مثلا مقاله اول در چند فن و هر فن در چند بخش و ... تقسیمات دیگر.

دکتر فدایی گفت: بله هر کسی روشی دارد مثلا ابن ندیم کتاب باز بوده ست! و هرچه بدستش می آمده فهرست نویسی می کرده است. در جهان امروز بدلیل بوجود امدن علوم فراوان دیگر دنبال ریشه یابی علوم  نمی رویم. حتی بریتانیکا طبقه بندی خاص خود را دارد و کاربردی می شود. ما چه طبقه بندی داشته باشیم یا نه؛ خود جامعه آن را انجام می دهد چه اشکال دارد در کنار این طبقه بندی ها یک طبقه بندی دیگر هم باشد؟ !  و آن در قرآن آمده است و به نظر من هستی شناسانه ترین روش است و مزیت آن این است که اولین خاصیت بر هستی شناسی است  و دوم می خواهد جهان را متعادل ببیند. جهان، جهانی است متعادل و متقارن ، انسان یا درقالب فرد مطرح است با در قالب جمع.
وی افزود: اگر فقط طبقه بندی علوم را داشته باشیم اختلاف نظر شاید باشد و برخی مسائل لاینحل باقی می ماند و پدیده های جهان را آنچنان در نظر بگیریم که متقارن باشد و اینگونه نباشد که پوزیتیویسم 200-300 سال حکومت کند و بعد بفهمیم که اشتباه کردیم !

عمرانی گفت: اگر اجازه بدهید سوال دیگری را مطرح کنیم. اینکه شما می فرمائید رده بندی دودویی، از جهت تدوین رده بندی دست خودتان را نمی بندید؟

فدایی: دیگران هم این دودویی را دارند ولی تفاوت می کند. می دانید، و وقتی وارد جزئیات و ریز می شوید می بینید که آنجا بنا به ضرورت تقسیم می شود.

عمرانی: شما در کتابتان دو جا به رده بندی آمپر اشاره می کنید و هر دو اشاره شما از فلیسین شاله استناد شده است، درست است؟

فدایی: بله

عمرانی: شاید درست نباشد ولی من فکر کردم که شاید چون آمپر رده بندی چهار چهاری را مطرح می کند و به نوعی با شما که دودویی را مطرح می کند از نظر فرم مشابهت هایی دارد و شما شاید به همین علت آن را چند جا مطرح می کنید ولی همان فلیسین شاله در کتاب شناخت روش علوم  به آمپر نقد وارد می کند و می گوید که آمپر با این کار دست و پای خود را بسته است. مثلا ریاضیات را که پنج شاخه است برای اینکه چهار چهاری رده بندی اش  درست بماند به زور در چهار بخش آورده و برای اینکار مجبور شده دو تا از بخشها را در یک بخش کنار هم بگذارد و این کار علمی نیست و فکر نمی کنید که همین مسأله شما را اذیت کند؟

فدایی گفت: من با دانش اندک خودم انجام دادم و افراد دیگر می توانند نقص ها را برطرف کنند و توقع نداریم همه افراد 100% قبول داشته باشند ومن یک بال آن را گرفتم و تا انتها رفتم و اگر به اصول وفادار باشیم  و اگر اینگونه بمانیم تا آخرش می شود رفت  !

سپس دکتر ساکت با ارائه مثالی از کلمه ای عربی به معنی شتر که معنی دیگر آن ابر است؛ به این نکته اشاره کرد که هر چیزی مفهمومی دارد و باید با بینش کافی به مسائل پرداخت.

سپس عمرانی گفت: اگر اجازه بدهید من آخرین سوال خود را درباره منطق فازی از شما بپرسم. ببینید وقتی صحبت از آفاق و انفس، آسمان و زمین، روشنی و تاریکی می کنیم و این را دودویی مطرح می کنیم یعنی  یک نوع نگاه دیالکتیکی که دو قطب متضاد در برابر هم.  آیا بحث میان رشته ایها در رده بندی  را مشکل نمی کنیم. دو موضوع را در دو سر در نظر بگیریم ،  می بینیم که اینها صفر و یک  و مطلق نیستند و اگر نگاهی از دور به منطق فازی هم داشته باشیم، بحث را برای میان رشته ای ها باز می گذاریم.

فدایی گفت: تا کتابداری رشته نباشد نمی تواند میان رشته باشد و جمع بندی من اینست که همه علوم انسانی به علت اینکه مربوط به انسان است خواص میان رشته ای دارد و در نهایت یک رشته باید وجود داشته باشد. مثل خانواده ای که بسیار ایزوله است یا آنقدر رفت و آمد می کند که هویت خود را از دست می دهد! به هر صورت باید رشته ای داشته باشیم یعنی یا علمی هست یا نیست! در طبقه بندی علوم به علت شکل طبقه بندی آن به هرصورت گم نمی شود ولی ممکن است که ظرایف زیاد و شاخ وبرگ داشته باشد. شما کتاب هویت مرا خوانده اید.

عمرانی : بله خوانده ام.
فدایی گفت: من در آنجا مفصل بحث میان رشته ای ها را باز کرده ام. منطق فازی بیشتر کاربردش آنجا است که به کمیت ها می پردازیم و در اینجا که کیفیتی مطرح می شود شاید نتوانیم آن را بکار گیریم.
در انتهای جلسه دکتر ساکت به عنوان تذکر گفت: بهتر بود یک نسخه ازکتاب دکتر فدایی به عنوان هدیه به شرکت کنندگان اهدا می شد تا با مباحث آن آشنا شوند.

این نشست ساعت 19:50  و با پاسخ به پرسش یکی از شرکت کنندگان به اتمام رسید.

نشستهای کارنامه نشر سرای اهل قلم بيست ‌و پنجمين نمايشگاه بين ‌المللي كتاب تهران در مصلی امام خمینی (ره)، شبستان اصلي، نيم طبقه دوم، انتهاي سالن ناشران خارجي، سراي كارنامه نشر برگزار می شوند و شرکت در آن برای عموم علاقه‌مندان آزاد است.

گزارش و عکس: آزاده فتاحی