دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی، عضو هیأت علمی گروه مطالعات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، در گفتگو با پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا) گفت: دسترسي آزاد به معناي دسترسي رايگان و بدون مانع كپيرايت به متون علمي است. هنگامي كه از دسترسي آزاد صحبت ميشود، بيشتر مقالات مجلههاي علمي مورد نظر هستند.
وی افزود: فراهم كردن دسترسي آزاد به مقالات شيوههاي متعددي دارد كه يكي از آنها انتشار مجلات به صورت دسترسي آزاد و ديگري، خود آرشيوي است به اين معنا كه مؤلف نسخهاي از مقاله خود را بر روي يك سپردنگاه (repository) قرار ميدهد تا ديگران به سهولت به آن دسترسي داشته باشند.
دکتر جمالی مهموئی درباره مسئله کپی رایت در بحث دسترسی آزاد، بیان کرد: تا زماني كه مطلبي از طريق يك مجراي رسمي مانند يك مجله منتشر نشده است و مؤلف خود صاحب كپيرايت اثر خويش است، مشكلي وجود ندارد. مثلاً زماني كه شخصي تصميم ميگيرد اثري منتشر نشده از خود را بر روي وبسايت شخصي خود منتشر كند و به ديگران اجازه دهد آزادانه به اثر وي دسترسي داشته باشند، مشكل خاصي در زمينه كپيرايت به وجود نميآيد. امّا در مورد مقالهاي كه در يك مجله منتشر شده است، كپيرايت محدوديتهايي ايجاد ميكند.
عضو هیأت علمی گروه مطالعات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران در ادامه افزود: در نشر مجلات به شيوه سنتي، مؤلف در حقيقت كپيرايت اثر خويش را به ناشر مجله منتقل مينمود و اين شيوه سالها ادامه داشته است. اين نكته را بايد در نظر داشت كه كپيرايت شامل دو دسته حقوق ميشود: حقوق معنوي و حقوق مادي. حقوق معنوي صاحب اثر، هميشه از آن اوست و منتقل نميشود. آنچه كه در موافقتنامههاي كپيرايت ميان ناشران و مؤلفان مبادله ميشود در حقيقت حقوق مادي يا حقوق بهرهبرداري مادّي از يك اثر است.
رئیس پژوهشكده علم سنجی و تحلیل اطلاعات، به الگوهای موجود در نشر دسترسي آزاد اشاره کرد و گفت: چندين الگو در رابطه با تصاحب يا انتقال كپيرايت ميان مؤلف و ناشر وجود دارد. يك شيوه آن است كه مؤلف خود صاحب كپيرايت اثر خويش باقي بماند، امّا بر اساس توافقنامهاي به ناشر اجازه انتشار اثر خويش را بدهد. شيوه ديگر اين است كه مؤلف، حقوق كپيرايت اثر خويش را با ناشر يا كاربر شريك شود. اين شيوه به ويژه تحت اجازهنامههاي Creative Common رايج است. در حالت سنتي گفته ميشد كه «تمام حقوق اين اثر محفوظ است»، امّا در شيوه اشتراك گفته ميشود كه «بخشي از حقوق اين اثر محفوظ است». حالت سوم اين است كه مؤلف بخشي از حقوق خود را به ناشر منتقل كند. به عنوان مثال مجله معتبر Nucleic Acids Research از انتشارات دانشگاه آكسفورد كه به شيوه دسترسي آزاد منتشر ميشود، براي انتشار يك مقاله موافقتنامهاي با مؤلف تنظيم ميكند كه بر اساس آن مؤلف تمام حقوق مربوط به بهرهبرداري مادّي از اثر خود را به اين ناشر منتقل ميكند.
استادیار دانشگاه تربیت معلم تهران افزود: در ساير شيوههاي دسترسي آزاد، مثل شيوه خودانتشاري نيز مسائل كپيرايت پررنگ و مهم هستند. به عنوان مثال توافقنامه كپيرايت ميان مؤلف و ناشر است كه مشخص ميكند كه آيا مؤلف حق دارد نسخه پس از داوري مقاله يا نسخهاي از مقاله كه در مجله منتشر شده است را در يك سپردنگاه براي استفاده عموم قرار دهد يا خير. برآورد شده است كه در حال حاضر بيش از 80 درصد مجلات علمي به نوعي به مؤلف اجازه ميدهند تا نسخهاي از مقاله خود را در قالب خودآرشيوي بر روي يك سپردنگاه قرار دهد كه البته سياست مجلات مختلف متفاوت است. برخي مجلهها اين كار را تنها براي نسخه پيشچاپ مقاله يا نسخه قبل از همترازخواني (preprint) مجاز ميدانند و برخي خودآرشيوي نسخه پسچاپ يا نسخه پس از همترازخواني (postprint) را نيز مجاز ميدانند.
دکتر حمیدرضا جمالی مهموئی در پایان تصریح کرد: آنچه مسلّم است اين است كه دسترسي آزاد تنها در پي رفع موانع مالي براي دسترسي به محتواي علمي مقالات مجلات نبوده است، بلكه يكي از اهداف اساسي آن رفع موانع مرتبط با كپيرايت در دستيابي به مقالات علمي است.