بسیاری از صاحبنظران معتقدند که میزان مطالعه گروه سنی کودک و نوجوان، کم است از این رو تیم خبری لیزنا به منظور بررسی ابعاد مختلف این موضوع و ارائه راهکارهایی در این زمینه، گفتگویی را با دکتر ليلا (رويا) مكتبي فرد، پژوهشگر حوزه ادبيات كودكان و نوجوانان انجام داده است:
دکتر لیلا (رویا) مکتبی فرد، درباره ارزیابی وضعیت مطالعه کودکان و نوجوانان کشور گفت: ارزیابی وضعیت مطالعه گروه سنی کودک و نوجوان، چيزي نيست كه بنده بتوانم به راحتي و به صورت ذهني به آن پاسخ دهم. منظورم اين است كه ارزیابی در این خصوص بايد مبتني بر نتايج پژوهشي با همين مضمون باشد و چون به تازگي پژوهشي در اين خصوص نديده ام يا در جايي چيزي در اين مورد نخوانده ام نمي توانم به راحتي در اين مورد اظهار نظر كنم. و اگر منظور اين بوده كه بنده پاسخ دهم كه وضعيت از اين نظر رضايت بخش نيست يا كودكان و نوجوانان ما كتاب نمي خوانند، متاسفانه نمي توانم به ضرس قاطع چنين ادعايي كنم.
وی در پاسخ به سوال آیا "کیفیت محتوای ارائه شده برای این گروه سنی بر میزان مطالعه آنها تأثیرگذار است؟ این تأثیر تا چه میزانی است؟" بیان کرد: بله. به احتمال بسيار زياد مي تواند مؤثر باشد. به اين معنا كه گاهي نخواندن در حقيقت اعتراضي به كمبود منابع خواندني است. سركار خانم قزل اياغ در كتاب خود "ادبيات كودكان و ترويج خواندن" به درستي به اين نكته اشاره كرده اند. به عبارتي چنانچه مواد و منابع مورد علاقه كودكان و نوجوانان در اختيار آنان قرار نگيرد، احتمالا رغبتي به خواندن از خود نشان نخواهند داد.
دانش آموخته دوره دكتری كتابداري و اطلاع رساني، درخصوص میزان تأثیر وضعیت نشر و توزیع کتاب و مواد خواندنی می تواند در میزان مطالعه گروه سنی کودک و نوجوان گفت: يكي از بزرگترين مسائلي كه در حال حاضر بازار نشر كشور با آن مواجه است، مسأله توزيع و پخش كتاب در ايران است. كه اين مشكل در حوزه كتاب كودك به شدت حادتر است. شايد برخي تصور كنند اين مشكل پخش كتاب مختص شهرستانهاست، خير! در مورد كتاب كودك اين مسأله حتي در تهرانِ پايتخت هم كاملا مشهود است. كتابهاي هر ناشر را فقط از خود آن ناشر يا نهايتا يك يا دو كتابفروشي معتبر مي توان تهيه كرد و همين باعث مي شود كه خيلي از كتابها اصلا توسط مخاطب ديده نشود. به ويژه در مورد كتابهاي كودكان شرايط آنجايي خاص تر مي شود كه در اكثر موارد اين قشر خود به تنهايي قادر به انتخاب و خريد كتاب براي خودشان نيستند و حضور يك بزرگتر در كسوت والدين، معلم، يا كتابدار در كنار آنان ضروري است. به تعبيري، كتابهاي كودكان نه فقط در شهرستانها كه در خود تهران نيز به راحتي در معرض ديد و انتخاب مخاطبان بالقوه خود – كه همان كودكان باشند- قرار نمي گيرند. شايد يكي از دلايل هجوم بيش از حد مردم به سالنهاي كودكان و نوجوانان در ايام نمايشگاه بين المللي كتاب همين باشد. اينكه در طول سال و در حالت عادي پدر و مادرها واقعا نمي دانند از كجا بايد براي فرزندان شان كتاب بخرند. به ويژه قشر فرهيخته كه اهميت بيشتري به انتخاب كتاب براي كودكان شان مي دهند نمي توانند به كتابهاي كارتني كه از طريق كيوسك هاي روزنامه فروشي يا سوپرماركت ها ارائه مي شوند اكتفا كنند و برايشان مهم است كه كتابهايي به قلم نويسندگان صاحب نام كودك و ناشران معتبر براي كودكان شان خريداري كنند و پيدا كردن اين كتابها هم به راحتي و در تمام كتابفروشي ها ميسر نيست.
دکتر لیلا (رویا) مکتبی فرد در ادامه گفت: اجازه مي خواهم كه اين بحث را اين طور ادامه دهم كه والدين كودكان حق دارند كه براي تهيه يك كتاب از فلان ناشر كودك مجبور نباشند از محل زندگي و كارشان راه بيفتند و بيايند انقلاب يا كريمخان و كتاب مورد نظرشان را خريداري كنند و بتوانند از همان كتابفروشي محل شان اين كتاب را بخرند. امري كه متأسفانه در حال حاضر ميسر نيست. شما از ده تا كتابفروشي معتبر كه در اقصي نقاط تهران پراكنده هستند بپرسيد چند تايشان كتاب كودك و نوجوان هم براي فروش دارند؟! همين مسائل باعث مي شود كه در خيلي از موارد والدين اصلا عطاي يك كتاب را به لقايش ببخشند.
عضو پیشین هيأت مديره انجمن كتابداري و اطلاع رساني ايران، در مورد راهکارهای تشویق و ترغیب کودکان و نوجوانان به مطالعه افزود: در اين مورد آنقدر حرفها زده شده و آنقدر توصيه ها توسط پيش كسوتان ما مطرح شده كه بنده ترجيح مي دهم دوباره آنها را تكرار نكنم. كتابها و مقاله هاي بسياري در اين مورد نوشته يا ترجمه شده است و بنده هم گمان نمي كنم بتوانم نكته جديدي بر آنها بيفزايم. شايد فقط بتوانم روي دو نكته تأكيد كنم و آن هم اين است كه به عنوان اولياي كودكان سعي كنيم كه الگوي خوبي از اين حيث براي آنان باشيم و مواد و مصالح خوبي هم برايشان فراهم كنيم.
دکتر لیلا (رویا) مکتبی فرد، درباره نهادها و سازمان هایی تأثیر گذار در افزایش میزان مطالعه مفید کودکان و نوجوانان تصریح کرد: از تأثير خانواده و مدرسه در اين مورد سخنان بسياري رفته است و نقش و تأثير اين دو نهاد براي همگان واضح و مبرهن است! بنابراين بنده اجازه مي خواهم كه اين نهادها را به عنوان دو گزاره كاملا بديهي در اين مورد كنار بگذارم و سراغ نهادها و موسسات ديگر بروم. يكي از اين نهادها مي توانند ناشران باشند. شايسته است كه ناشران كتاب كودك سرمايه گذاري بيشتري در امر معرفي و بازاريابي براي كتابهايشان انجام دهند. كه اين مي تواند در قالب برخي فعاليت ها متجلي شود. براي مثال همان طور كه براي كتابهاي بزرگسال مراسم رونمايي برگزار مي كنند در خصوص برخي آثار كودك نيز اين كار را انجام دهند. اين كار باعث مي شود كه كتاب پيش از قرار گرفتن روي پيشخوان كتابفروشي ها تا حدودي به جامعه مخاطب معرفي شده باشد. يا مثلاً كار ديگري كه برخي ناشران غربي هم آن را انجام مي دهند و در ايران هم يك ناشر آن را امتحان كرده و نسبتاً موفق بوده است، توزيع هداياي تبليغاتي با كتاب است. مثلاً عروسكي از شخصيت اصلي داستان يا برخي وسايل ديگر كه براي كودكان جذاب و جالب است.
وی افزود: همچنين نظارت بر پخش كتاب هاي ناشر در كتابفروشي هاي متنوع كه متأسفانه در حال حاضر بسياري از ناشران از انجام آن سر باز مي زنند. آنها ترجيح مي دهند كتاب خود را در مركز پخش خود نقداً بفروشند و آ ن را به صورت چكي به كتابفروشي ها يا ساير مراكز پخش ندهند چون از بازگشت سرمايه خود مطمئن نيستند.
پژوهشگر حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان در ادامه افزود: از ديگر نهادهای مؤثر در اين حوزه مي توان از مطبوعات ياد كرد. در حال حاضر تعداد مجله هايي به معرفي كتابهاي كودكان بپردازند به نصف انگشتهاي يك دست هم نمي رسد! و اين كار شناسايي و انتخاب كتاب براي كودكان را بسيار دشوار مي سازد. چه اشكالي دارد كه برخي مجله هاي فرهنگي بزرگسالانه نيز بخشي خاص معرفي كتابهاي كودكان و نوجوانان داشته باشند؟ يا مثلا روزنامه ها برخي از روزهاي هفته به معرفي و نقد كتابهاي كودكان بپردازند؟
دکتر مکتبی فرد گفت: دو نهاد عيني مهم و تأثيرگذار ديگر در اين زمينه كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان و شوراي كتاب كودك هستند كه يكي در زمينه توليد و توزيع كتاب كودك و ديگري در زمينه ارزيابي آن فعاليت مي كند. در مورد كانون اولين مسأله اي كه مطرح مي شود همان بحث توزيع كتاب است. شما در كمتر كتابفروشي مستقلي مي توانيد كتابهاي كانون را پيدا كنيد. يعني براي تهيه كتابهاي كانون بايد به نمايندگي ها يا كتابخانه هاي آن مراجعه كرد. البته كانون اين حسن را هم دارد كه در تمامي شهرستان ها شعبه و كتابخانه و كتابفروشي دارد و يكي از دلايلي كه كتابهاي كانون در همه جا پيدا مي شود همين است. در خصوص شورا هم فهرست هاي كتابشناسي توصيفي كه همه ساله منتشر مي كند در سطح بسيار محدودي توزيع مي شود و همين امر موجب مي شود كه بسياري از والدين اصلا از وجود چنين فهرستي اطلاع نداشته باشند. خوشبختانه به تازگي ناشري پذيرفته كه اين فهرست ها را به صورت كتاب چاپ كند كه در اين صورت توزيع آن با دشواري هاي كمتري همراه خواهد بود. به اين ترتيب یكي از اين نهادها مواد خواندني خوب در اختيار مخاطب قرار مي دهد و نهاد ديگر نيز به مخاطبان كمك مي كند كه از ميان انتشارات موجود در بازار آنجه را كه براي كودكان شان بهتر و متناسب تر است انتخاب كنند كه هر دوي اين فرايندها به صورت مستقيم و غيرمستقيم در ترويج خواندن مؤثر است.
رئيس كتابخانه مؤسسه عالي آموزش و پژوهش مديريت و برنامه ريزي ، در پایان درباره نقش کتابخانه ها و کتابداران در افزایش میزان مطالعه کودکان و نوجوانان تصریح کرد: صحبت از نقش و تأثير كتابخانه ها و كتابداران تا زماني كه ما كتابدار متخصص كودكان و بخش هاي مستقل و غني كودك در دل كتابخانه هاي عمومي يا در قالب كتابخانه هاي آموزشگاهي نداشته باشيم، كاملاً بي حاصل خواهد بود. در حال حاضر هيچ شاخه و تخصصي براي تربيت كتابداران كتابخانه هاي كودكان تعريف نشده است و البته كاربردي هم در اين مورد وجود ندارد، زيرا به جز كتابخانه هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان ما (به جز دو مورد استثنا) مصداق ديگري براي كتابخانه هاي كودكان در ايران نداريم. هر زمان كتابخانه هاي آموزشگاهي به جايگاه مورد انتظار خود صعود كنند و در دل هر كتابخانه عمومي يك بخش فعال و غني كودكان وجود داشته باشد كه توسط كتابدار كودك اداره شود، مي توان در مورد نقش كتابخانه ها و كتابداران به صورت عيني و ملموس سخن گفت!