داخلی
»کتابخانه و کتابداری
کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توانند به یکی از محورهای اصلی ارتقای کیفیت آموزش عالی تبدیل شوند
به گزارش لیزنا، گردهمایی روسای کتابخانه‌های دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی امروز ۲۴ آبان ۱۴۰۴ در سالن علامه امینی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در حال برگزاری است. در این گردهمایی دکتر محمد حسنزاده رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) سخنرانی کرد.
متن سخنرانی دکتر محمد حسن زاده در گردهمایی روسای کتابخانه‌های دانشگاهی به شرح زیر است:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
روسای محترم کتابخانه‌های دانشگاهی، اعضای هیئت علمی و مدیران ارجمند؛
باعث افتخار من است که در این نشست علمی و تخصصی، درباره نقش و جایگاه کتابخانه‌های دانشگاهی در آینده آموزش عالی سخن بگویم (آینده ای که هم برای آموزش عالی و هم برای عناصر تشکیل دهنده آن از جمله کتابخانه های دانشگاهی با چالش های جدی روبروست) و از طرف پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) برای هر گونه همکاری اعلام آمادگی بکنم. قبل از آغاز سخن هفته کتاب و کتابخوانی و روز کتابدار را از صمیم قلب تبریک عرض می کنم و از انجمن، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و مدیرکل محترم پشتیبانی پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همکاران خودم در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران به ویژه روابط عمومی محترم تشکر و قدردانی می کنم.
اولین نکته، جایگاه راهبردی کتابخانه‌های دانشگاهی است
کتابخانه دانشگاهی، در نگاه نوین برخاسته از سیاست ها و برنامه پیشرفت کشور، دیگر نمی تواند تنها مخزن منابع باشد؛ بلکه یکی از ارکان حاکمیت علمی، توسعه پژوهش و پشتیبانی از فرآیندهای آموزشی و فناورانه در دانشگاه‌ها محسوب می‌شود.
در بسیاری از نظام‌های پیشرو آموزش عالی، کتابخانه «مرکز هوشمندی علمی» تلقی می‌شود؛ مرکزی که داده‌های علمی، پژوهشی و کتاب‌سنجی را گردآوری، تحلیل و به بدنه مدیریتی دانشگاه ارائه می‌کند تا تصمیم‌گیری‌ها مبتنی بر شواهد و تحلیل‌های معتبر صورت گیرد.
دومین نکته، تغییرات شتابان محیطی، تحول متناسب با تغییرات محیطی را برای کتابخانه ها ضروری ساخته است. تحولات شتابان در حوزه فناوری‌های دیجیتال، کلان داده ها، هوش مصنوعی، یادگیری الکترونیکی و مدیریت داده پژوهشی، الزاماتی را در مسیر تحول دیجیتال برای کتابخانه‌های دانشگاهی ایجاد کرده است. تداوم رویکردهای سنتی در ارائه خدمات، پاسخگوی نیازهای جدید پژوهشگران، دانشجویان و دانشگاه‌ها نخواهد بود. بنابراین، ارتقای زیرساخت‌ها، بازنگری در ساختار نیروی انسانی، و تطبیق خدمات با الگوهای جهانی ضرورت دارد. اما، همگامی با چالش‌های موجود و رفع آنها نیازمند تدبیر جدی است.
بررسی وضعیت فعلی کتابخانه‌های دانشگاهی نشان می‌دهد که با چند چالش جدی مواجه هستیم که عبارتند از:
1- گسست میان سامانه‌های پژوهشی، آموزشی و کتابخانه‌ای و فقدان یکپارچگی اطلاعات؛
2- کمبود تخصص‌های نوظهور در حوزه داده، هوش مصنوعی و مدیریت دانش؛
3-ضعف در ارائه خدمات تحلیلی و سیاست‌پژوهانه برای مدیریت دانشگاه؛
4- کاهش استفاده از منابع چاپی و نیاز به بازطراحی خدمات دیجیتال؛
5- عدم تعریف مدل‌های دقیق ارزیابی عملکرد متناسب با نقش‌های جدید کتابخانه.
این چالش‌ها مستلزم نگاه راهبردی و تصمیم‌گیری مبتنی بر آینده‌پژوهی است.
محورهای تحول و ارتقای کتابخانه‌های دانشگاهی
برای تقویت کارکرد کتابخانه‌ها و افزایش نقش‌آفرینی آنها در دانشگاه، چند محور مهم قابل طرح است:
۱- توسعه کتابخانه یکپارچه دیجیتال
• ایجاد امکان جستجوی یکپارچه در منابع داخلی، بین‌المللی و پایگاه‌های اطلاعاتی
• به‌کارگیری سامانه‌های هوشمند در تشخیص نیاز اطلاعاتی و ارائه خدمات شخصی‌سازی‌شده
• توسعه زیرساخت‌های امنیت داده و مدیریت دسترسی
۲- ارتقای نقش کتابخانه در تحلیل علم و پشتیبانی تصمیم
• تهیه گزارش‌های علم‌سنجی برای هیئت‌رئیسه دانشگاه
• ارائه پایش‌های علمی منظم درباره عملکرد پژوهشی دانشگاه و مقایسه با رقبا
• طراحی داشبوردهای مدیریتی مبتنی بر علم‌سنجی و داده‌های پژوهشی
۳- تربیت و توانمندسازی نیروی انسانی بر مبنای مهارت‌های نوین
• توسعه مهارت‌های مرتبط با داده‌کاوی، مدیریت داده پژوهشی، و هوش مصنوعی
• ایجاد نقش‌هایی نظیر «کتابدار داده»، «مدیر چرخه دانش»، و «مشاور پژوهش»
• طراحی برنامه‌های آموزشی مستمر برای سازگاری با تغییرات فناوری
۴- بازآرایی فضاها و خدمات متناسب با الگوهای جدید یادگیری
• ایجاد فضاهای مطالعه مشارکتی، آزمایشگاه‌های داده، و مراکز تولید محتوای دیجیتال
• ارائه خدمات آموزشی در حوزه سواد اطلاعاتی و سواد پژوهش
• تعریف برنامه‌های حمایتی برای پژوهشگران در استفاده از ابزارهای جدید
۵- تقویت تعاملات ملی و بین‌المللی
• توسعه همکاری‌های شبکه‌ای میان کتابخانه‌های دانشگاهی
• مشارکت در پروژه‌های ملی مرتبط با ترویج علم، مدیریت داده و علم‌سنجی
• حضور در شبکه‌های بین‌المللی برای به‌اشتراک‌گذاری تجربه‌ها و استانداردها
در پایان باید عرض کنم که، کتابخانه‌های دانشگاهی، با ایفای نقش فعال در مدیریت داده، تحلیل علم، پشتیبانی پژوهش و ارائه خدمات آموزشی و فناورانه، می‌توانند به یکی از محورهای اصلی ارتقای کیفیت آموزش عالی تبدیل شوند. حرکت به‌سوی کتابخانه کارآمد، هوشمند و پاسخگو، نیازمند اجماع مدیران، ارتقای منابع انسانی، و نوسازی زیرساخت‌ها و خدمات است.
ایرانداک با ایجاد زمینه هایی مانند ایجاد شبکه ملی کتابخانه های دانشگاهی، فهرستگان کتابخانه های ایران با میلیون‌ها پیشینه از نزدیک به سه هزار کتابخانه از سراسر کشور و بخش های مختلف (عمومی، تخصصی، و دانشگاهی)، سامانه انتشارات دانشگاهی (ساد) (با هزاران عنوان کتاب از ده ها دانشگاه و ناشر دانشگاهی)، سامانه آمار کتابخانه ها، سامانه مجلات دسترسی آزاد ایران (دواجی)، تدوین و تصویب استاندارد کتابخانه های دانشگاهی به همراه برنامه های پیاده سازی و ارزیابی و توانمندسازی، و همچنین برگزاری نشست ها و کارگاه های آموزشی تلاش دارد تا عرصه را برای ارتقا و همگام سازی کتابخانه های دانشگاهی فراهم سازد. علاوه بر آن ما تلاش کرده ایم روزآمدترین ابزارهای سازماندهی دانش را در قالب واژه نامه، اصطلاحنامه و هستان شناسی در اختیار پژوهشگران و کتابخانه ها قرار دهیم و آنها را با ایجاد زیرساخت پردازش سنگین به سازوکار سازماندهی دانش ملی ارتقا دهیم. اخیرا با فعالسازی شاخه ایرانی جامعه بین المللی سازماندهی دانش برگزاری نخستین همایش ملی سازماندهی دانش و هوش مصنوعی را آغاز کرده و برای برگزاری کنفرانس بین المللی سازماندهی دانش با همکاری نهاد مذکور برنامه ریزی کرده ایم.
ایرانداک آماده است تا دستیار هوش مصنوعی در اختیار کتابخانه های دانشگاهی قرار دهد. همه اینها در کنار تجربه نزدیک به شش دهه فعالیت افتخارآفرین فرصتی بی نظیر برای بسیج امکانات برای تحول بنیادین در نظام اطلاع رسانی دانشگاهی فراهم کرده است.
امید است با همراهی و هم‌افزایی روسای محترم کتابخانه‌ها، پشتیبانی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین همراهی انجمن شاهد ارتقای جایگاه کتابخانه‌های دانشگاهی و نقش‌آفرینی مؤثر آنها در توسعه علم، فناوری و نوآوری کشور باشیم.
نکته مهم این است که از یک طرف فرصت های بسیار مهمی پیش روی کتابخانه های دانشگاهی قرار دارد از سوی دیگر زنگ خطر برای اضمحلال این کتابخانه ها با کمرنگ شدن نقش آنها به صدا در آمده است. چنانچه امروز با تدبیر و تلاش بتوانیم شایستگی ها، توانمندی ها، ظرفیت ها، و خدمات را در مسیر نقش آفرینی موثر هماهنگ کنیم، جایگاه بهتری را در آینده ی هوشمند دانشگاه ها رقم خواهیم زد.
از توجه شما سپاسگزارم.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.