پورتال های کتابخانه ای: درگاهی برای مدیریت منابع اطلاعاتی

محمد آباقری، کارشناس نرم افزار شرکت پارس آذرخش، در گفتگو با پایگاه خبری کتابداری و اطلاع سانی ایران (لیزنا)، گفت: وجود یک پورتال کتابخانه ای استاندارد مي‌تواند بخش مهمي از مشكلاتي را كه هم اكنون در نظام کتابخانه اي کشور  و بالاخص نظام همکاری های متقابل بین کتابخانه ها وجود دارد، مرتفع نمايد. وقتی سخن از پورتال استاندارد کتابخانه ای مطرح می شود باید به این نکته توجه داشته باشیم که رعایت استاندارد در زیرساخت یک پورتال کتابخانه ای از ارکان اساسی آن می باشد و لذا نمی توان هر پورتال Open Source  را در خدمت مجموعه خدمات کتابخانه ها قرار داد. لازم به ذکر است که یک پورتال استاندارد کتابخانه ای توانایی انطباق جریان کاری یک کتابخانه را در خود دارد. جریان کاری هر کتابخانه باید در یک پورتال استاندارد قابل تعریف باشد و یا به عبارتی یک پورتال کتابخانه ای باید آنقدر انعطاف پذیر باشد که بتواند جریان کاری هر کتابخانه را بر خود منطبق نماید پس پورتال استاندارد کتابخانه یک Work flow engine کتابخانه ای است که توانایی انجام کلیه خدمات کتابخانه ای را در خود دارد.

وی در پاسخ به اینکه مشکلات مهم نظام های کتابخانه ای کشور چیست، گفت: مشكلات بسیاری در نظام های کتابخانه ای فعلی وجود دارد که اهم آنها  عبارتند از:

عدم ارتباط دو سويه بين كتابخانه و كاربران كتابخانه؛ عدم دسترسي کامل به خدمات كتابخانه در خارج از محدوده کتابخانه ها؛ وجود سرويس‌دهنده‌ها، مراكز و پايگاه هاي جانبي پراکنده و به تبع آن، نياز به دسترسي جداگانه به هريک از آنها از يك نقطه واحد؛ عدم وجود مرجعي متمركز براي ارائه و استفاده از اطلاعات گردآوري شده؛ عدم وجود ابزارهايي براي تبادل ايمن و مطمئن اطلاعات، نظرات و ديدگاه‌ها پيرامون مسائل مختلف؛ عدم وجود مرجعي براي ارائه و نمايش دستاوردها و فعاليت‌هاي کتابخانه در زمينه‌هاي گوناگون؛ عدم شناخت نيازهاي واقعي محققان و پژوهشگران و عدم سرويس دهي خصوصي به كاربران كتابخانه ها؛ عدم وجود مرجعي رسمي براي نمايش منابع ديجيتالي كتابخانه؛ عدم وجود محلي براي ذخيره سازي دانش كتابخانه؛

درادامه مهندس محمد آباقری، به اثرات منفي که این مسائل در حوزه خدمات كتابخانه اي به وجود آورده است؛ پرداخت:

عدم دسترسي کامل ذينفعان و کاربران خارج از محدوده کتابخانه به اطلاعات و منابع مورد نياز؛ گسترش سيستم‌هاي نرم‌افزاري پراکنده و ايجاد جزاير گسسته اطلاعاتي و اطلاع‌رساني؛ دشواري برقراري ارتباط كاربران با كتابخانه ها و ثبت و بررسي نقطه نظرات و ديدگاه‌هاي آنها؛ نياز به آشنايي کاربران با برنامه‌هاي مختلف و متفاوت؛ برآورده نشدن نيازهاي كاربران؛ سردرگمي كاربران در زمينه جستجو در پايگاه هاي مختلف؛ عدم راهنمايي كاربران و صرف هزينه و زمان زياد براي سرويس دهي و اطلاع رساني و خدمات كتابخانه اي؛ ارائه اطلاعات غير مفيد به كاربران به دليل عدم شناخت آنها؛

و تصریح کرد: امروزه توسعه پورتال هاي كتابخانه اي در سراسر جهان، باعث توسعه خدمات كتابخانه و افزايش رضايت كاربران شده است.

از دیدگاه مهندس محمد آباقری، برخي از اين دستاوردها عبارتند از:

• مديريت يكپارچه مراكز و پايگاه هاي جانبي با روش استقرارهاي متعددي چون متمركز، نيمه متمركز و غير متمركز؛ توسعه پورتال كتابخانه‌اي به عنوان نقطه مشترك اطلاع‌رساني به كاربران؛ ابزاري براي تقويت سطح كيفي خدمات كتابخانه و توسعه ارتباط با كاربران، با هدف ايجاد محيطي براي جلب نظرات و آراي عمومي در خصوص مسائل مختلف؛
• توسعه پورتال كتابخانه‌اي به عنوان بستري براي تجميع، استفاده بهينه و سريع تمامي كاربران و ذينفعان از كليه داده‌ها، اطلاعات و دانش موجود؛ وبه عنوان ابزار تصميم‌گيري مديران ارشد؛ ابزاري مناسب‌سازي شده با سلايق و نيازهاي كاربران براي استفاده راحت و آسان آنها از داده‌ها و اطلاعات؛ و ابزاري براي دسترسي به دانش كتابخانه.

محمد آباقری در پاسخ به سوال نقش کتابدار در معماری اطلاعات پورتال کتابخانه ای چیست؛ گفت: تفاوت موجود بين محيط نشر دیجیتالی و نشر سنتي، كتابداران و اطلاع‌رسانان را با چالشي روبه­ رو كرده است كه بازخواني نقش كتابداران را با توجه به واقعيات موجود ضروري مي‌نمايد. هرگونه افراط و تفريط در نگرش و ارزيابي وضعيت موجود، كتابداران را با مشكلات عدیده­ای روبه‌رو مي‌كند كه شايد مهمترين‌شان، کم رنگ کردن نقش آنها باشد. ترديدي نيست كه تصور حذف كتابداران متخصص از فرآيند توليد و نشر اطلاعات در شرايط جديد افسانه‌اي بيش نبوده، بلكه واقعيات ملموس كنوني نظير وجود انبوه اطلاعات، آلودگي اطلاعات، آشفتگي منابع و سردرگمي كاربران، جايگاه كتابداران متخصص را جلوه بيشتري مي‌بخشد.

وی در ادامه به جایگاه کتابداران در محیط اطلاعاتی آینده تأکید کرد و افزود:مراقبت از حيطه وظايف و جلوگيري از تداخل آن با وظايفي كه به عهده ساير متخصصين است، اهميت خاص دارد. هيچگاه انتظار نمي‌رود يك كتابدار متخصص در نقش برنامه‌نويس و طراح پورتال ظاهر شده و انجام وظيفه كند. از اين رو پايبندي به مرزهاي موجود در حيطه وظايف تخصصي، گام اول رويارويي با اين چالش است. جذابيت‌هاي پنهان و آشكار محيط دیجیتالی نبايد موجب تداخل وظايف و غفلت از نقش اصلي كتابداران متخصص گردد و به این بهانه نبايد از فراگيري حداقل‌هايي از فن‌آوري اطلاعات، ابزار و امكانات آن و ويژگي‌هاي شرايط نوين طفره رفت. ناآگاهي در اين زمينه‌ها موجب مي‌شود كتابداران، مرعوب فن‌آوري و فن‌آوران شده و از ايفاي نقش خويش بازمانند.

محمد آباقری در پاسخ به این سوال که به طور كلي، ايجاد پورتال ­هاي كتابخانه ­اي برپایه ی چه اهدافی توسعه و پیاده سازی می شود گفت: پورتال ­هاي كتابخانه ­اي، به منظور: ايجاد سيستمي جامع و هوشمند جهت ارائه خدمات اطلاع‌رساني به انديشمندان؛ پژوهشگران، محققان، کارشناسان، دانشجويان، دانش‌آموزان و ديگر علاقه‌مندان؛ ايجاد مكاني مناسب جهت توليد و استخراج دانش؛ امكان ارتباط محققين و دانشجويان در يك محيط تعاملي در جهت توليد دانش؛ امكان ارائه خدمات كتابخانه ­­اي به صورت مجتمع بدون محدوديت زماني و مكاني؛ سهيل در دسترسي به اطلاعات و ارائه ساير خدمات مربوط به امور طلاع‌رساني در زمينه‌هاي مختلف؛ ارائه خدمات گوناگون اطلاعاتي به‌صورت تخصصي در امور كتابخانه­ اي، با سرعت، دقت و نهايتاً کيفيت بالا؛ ايجاد ابزارهاي جستجوي ساده و پيشرفته اطلاعات، به‌صورت هوشمند؛ امكان شناسايي نيازمندي كاربران و ارائه خدمات و اطلاع­ رساني با توجه به علاقه مندي ­هاي اشخاص؛ ایجاد و گسترش می یابند.

مهندس محمد آباقری در پایان تصریح کرد: مهمترین اهداف پورتال های کتابخانه ای می تواند ايجاد مكاني مناسب جهت توليد و استخراج دانش و حركت در مسير رسيدن به كتابخانه ديجيتال، و در نهایت بالابردن قابليت استفاده ازمنابع كتابخانه برمبناي تعريف ابزارهاي كشف اطلاعات و دانش، و ارائه كيفي خدمات برمبناي توانمندي ­هاي دنياي ديجيتال باشد.