گزارش نهایی دومین روز نشست های تخصصی حوزه کتابداری و اطلاع رسانی سرای اهل قلم

به گزارش پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا) نشست اول کارنامه نشر سرای اهل قلم در ساعت 14:30 آغاز شد. موضوع این نشست "تاثير تكثير غيرقانوني كتاب بر صنعت نشر كشور" بود. دبیر این جلسه ابوالفضل احمدزاده، دانشجوي دكتراي رشته حقوق، و سخنرانان آن دكتر محمدرضا حاتمي، دكتر محسن ارجمند بودند.

دکتر محسن ارجمند، عضو هيأت مديره انجمن فرهنگي ناشران كتاب دانشگاهي، در ابتدای جلسه گفت: افزایش هزینه های چاپ و در کنار آن رشد تکنولوژی فتوکپی باعث شده که هزینه فتوکپی از چاپ ارزان تر باشد چرا که در فتوکپی مجبور به حروف چینی، پرداخت حق تألیف و غیره نیستیم. ما در این زمینه آمار دقیق نداریم اما حدود 10 تا 50 درصد کتابهای دانشگاهی به صورت غیرقانونی چاپ می شوند و این مسئله از دو بعد قابل بررسی است: اول بعد اخلاقی و دوم بعد قانونی.

وی در ادامه گفت: از لحاظ بعد اخلاقی سوالی که مطرح می شود این است که آیا در دانشگاه های ما از حقوق مالکیت معنوی صحبت می شود و آیا از اخلاق دانش وری سخنی به میان می آید؟ و به لحاظ قانونی، مسئله قوانین مربوط به مالکیت معنوی مطرح می شود که پشتوانه این قوانین، چه در قانون و چه در شرع محکم است ولی مسئله اصلی د اینجا اجرای قانون است. به نظر می آید در اجرای قانون نقص وجود دارد.

دکتر محسن ارجمند به تاریخچه قانون "حق مالکیت معنوی" در ایران اشاره کرد که مربوط به دهه 40 می شود اما با پیشرفت تکنولوژی در حال حاضر به این قانون توجه نمی شود. نقض حقوق مالکیت معنوی حقوق ناشر و مولف را نادیده می گیرد.

سپس دبیر جلسه ابوالفضل احمدزاده، به سابقه تدوین قوانین مالکیت معنوی پرداخت و ماده 23 قانون سال 1348 را در مورد قانون مالکیت معنوی قرائت کرد.

دکتر محمدرضا حاتمي، دیگر سخنران این نشست گفت: متأسفانه در کشور ما برخی سایت های معتبر و کتابخانه های دیجیتالی کتابها را به صورت پی دی اف در آورده و به صورت رایگان در اختیار دانشجویان قرار می دهد که این امر سبب می شود که به حقوق ناشر و مولف توجهی نشود. اما در بسیاری از کشورهای دنیا، اگر کتابخانه دیجیتال راه اندازی می شود حق ناشر پرداخت می شود.

وی در ادامه به راهکار حل این مسئله پرداخت و گفت: برای حل این مشکل نیازمند کار کارشناسی شده هستیم و باید کار فرهنگی در کشور انجام شود تا حقوق ناشرین پرداخت شود.

سپس ابوالفضل احمدزاده افزود: یک اصلی بین حقوق دانان وجود دارد که فرهنگ یک پله بالاتر از قانون است و هر قانون در طی زمان ایراداتی پیدا می کند که باید تصحیح شود.

دکتر محسن ارجمند بیان کرد: جایی که قانون تمام می شود مرز اخلاق شروع می شود و سپس مرز فرهنگ آغاز می گردد و تبلور رشد اخلاق و فرهنگ به قانون منجر می شود. از طرفی نیز برای رشد علم انباشت سرمایه های معنوی لازم است و این مسئله به شرطی محقق می شود که توسط قانون، اخلاق، و فرهنگ محافظت شود.

وی در ادامه گفت: تکثیر غیرقانونی کتاب، در دانشگاه ها صورت می گیرد و مراکزی در دانشگاه ها ایجاد شده است که به تکثیر بخش هایی از کتابهای دانشگاهی می پردازند.

سپس حاتمی افزود: در گذشته زمانی وجود داشت که کتابهای دانشگاهی کم، و سازمان نشر شکل نگرفته بود. استادان به تکثیر جزوات درسی خود و برخی کتابها مبادرت می ورزیدند اما الآن مسئله متفاوت است و کتابهای دانشگاهی به اندازه کافی در دسترس دانشجویان است و از طرفی ناشران سعی می کنند که کتابها در اوایل مهر ماه در اختیار دانشجو قرار گیرد اما متأسفانه حمایتی از ناشر صورت نمی گیرد.

وی در ادامه از ناشرین درخواست کرد: اگر کتابهای منتشر شده از سوی آنان توسط عده ای سودجو به طور غیر قانونی تکثیر می شود به دلیل تبدل نشدن این مسئله به صورت عرف در جامعه حتما مراجع قانونی اطلاع دهند و از کتابفروشان به عنوان واسط بین ناشر و مخاطب خواست اگر کسی کتابی را با قیمت پایین تر از تخفیفی که ناشر در اختیار آنها قرار داده، ارائه کرد به معنی آن است که کتاب از حوزه قانونی خود تهیه نشده و بلافاصله به ناشر اطلاع دهد.

وی در پایان گفت: دسترسی به اطلاعات حق همه است اما باد حقوق همه افراد رعایت شود.

این نشست در ساع 15:40 دقیق پایان یافت.

نشست دوم کارنامه نشر سرای اهل قلم، به موضوع " دسترسي آزاد به منابع اطلاعاتي " پرداخت.

دبير اين جلسه، پونه مهرتاش، دبير كميسيون نظام اطلاع رساني، و سخنرانان نيز دکتر حميدرضا جمالي، عضو هیئت علمی گروه مطالعات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران و رئيس پژوهشكده علم سنجي پژوهشگاه ملي علوم و فنآوري اطلاعات، دكتر محمدرضا قانع عضو هیئت علمی مرکز منطقه ای علوم و فنآوری شیراز، سيد ابراهيم عمراني ، رئیس کتابخانه علوم دانشگاه تهران بودند.

این نشست در ساعت 16:15 دقیقه با سخنان دبیر نشست درباره چرایی طرح این موضوع آغاز شد.

دكتر محمدرضا قانع عضو هیئت علمی مرکز منطقه ای علوم و فنآوری شیراز، در ابتدا مقدمه ای از بحث دسترسی آزاد ارائه کرد: دسترسی آزاد مقوله ای از ارتباط اجتماعی است پس ابتدا باید درباره چگونگی شکل گیری مجلات و انجمن های علمی سخن گفت. انجمن های علمی از قرن 17 شکل گرفتند و پایه ای برای انتشار مجلات علمی شدند.

وی در ادامه گفت: در حوزه ارتباط علمی سه مولفه بسیار مهم وجود دارد که عبارتند از: ناشران تجاری، دانشگاهی و انجمن های علمی که مهم ترین محمل انتقال علم، نشریات هستند؛ مولفان، که دو موقعیت دارند هم به عنوان استفاده کننده و هم به عنوان تولید کننده؛ سومین مولفه کتابخانه ها هستند که به عنوان واسطه بین دو مولفه قبلی به شمار می آیند و منابع تولیدشده را جمع آوری، سازماندهی، توزیع و اشاعه می کنند.

دکتر قانع به بحران ارتباط علمی پرداخت و گفت ناشران به دو دلیل این بحران را ایجاد کرده اند: 1. بحران قیمت 2. بحران اجازه

کتابخانه ها با کاهش بودجه در مجموعه سازی مواجه شده اند که سبب می شود در تهیه منابع دچار چالش شوند و کتابداران سعی می کنند، مجلات پراستفاده را در مجموعه نگاه دارند. بحران اجازه نیز موانع قانونی و تکنولوژیکی است که کتابخانه را در استفاده از نسخه های الکترونیکی مجله ها محدود می کند. بحران اجازه شامل سه بخش: مجوز استفاده، پرداخت به ازای دسترسی، و حق اشتراک می شود.

دكتر محمدرضا قانع، به تعریف دسترسی آزاد پرداخت که مدل جدیدی از نشر علمی است که خوانندگان با استفاده از اینترنت برای دسترسی، بارگذاری، تکثیر و توزیع مقالات و یافته های علمی هزینه ای پرداخت نمی کنند. هدف از دسترسی آزاد: به حداکثر رساندن دسترسی، پدیداری اثر، افزایش خوانندگان، افزایش استناد، و به حداکثر رساندن تأثیر تحقیق است. وی در ادامه به اولین پروژه های پیاده سازی دسترسی آزاد در برخی کشورها اشاره کرد.

سيد ابراهيم عمراني، رئیس کتابخانه علوم دانشگاه تهران، گفت: موضوع دسترسی آزاد بازتابی از سوی جامعه علمی در برابر افزایش قیمت منابع اطلاعاتی است. در بحث ارتباط علمی شکی نیست اما مسئله این است که آیا دسترسی آزاد به لحاظ اقتصادی بقا خواهد داشت یا خیر؟

وی در ادامه به تاریخچه ارتباط علمی پرداخت و افزود: از اوایل قرن 17 تا حدود جنگ جهانی دوم سازوکاری را مشاهده می کنیم که به آرامی سبب رشد ارتباطات علمی شده اند  و آن هم انتشار نشریات علمی است. افزایش جمعیت، سبب افزایش سرعت رشد علم، گسترش ارتباطات علمی و افزایش حجم اطلاعات شده است و این اطلاعات جایی را برای نشر احتیاج دارند که وقتی حجم اطلاعات بالا رود دیگر ناشران جوابگو نخواهند بود در نتیجه ناشران بعد از جنگ جهانی دوم وارد تجاری سازی علم شدند و تعداد مجلات را افزایش دادند و با رشد تکنولوژی نیز حجم اطلاعات و ارتباطات بیشتر شد.

سيد ابراهيم عمراني، تصریح کرد: در حال حاضر اگر محققی برای مدتی مطالبی را منتشر نکند از عرصه ی ارتباطات علمی حذف خواهدشد این مسئله سبب می شود که تقاضا برای چاپ مطالب افزایش یابد، با این حجم بالای تقاضا، یا باید تعداد عناوین مقالات را بیشتر کرد و یا مجلات جدید چاپ شوند. وی افزود: علت بالا بودن قیمت همین غیررقابتی بودن مجلات است.

رئیس کتابخانه علوم دانشگاه تهران، گفت: باید مدل های جدیدی برای نشر به وجود آید که یکی از آنها  مدل دسترسی آزاد است. مدل دسترسی آزاد اعتراضی به ناشران تجاری است. شیوه های دسترسی آزاد سه نوع است: دسترسی کامل، دسترسی با تأخیر، ناشران تجاری که در ازای گرفتن هزینه های مقاله آن را در سایت خود رایگان در اختیار لفراد قرار می دهند. همچنین مدل های دسترسی آزاد نیز عبارتند از: هزینه بر عهده موسسه مربوط باشد، هزینه برعهده بنیادهای خاص باشد، پرداخت هزینه چاپ هر مقاله توسط مولف صورت گیرد، پرداخت بخشی از هزینه توسط مولف، پرداخت هزینه مولف/خواننده، و به جای حق اشتراک پرداختن، حق عضویت پرداخت کردن.

دکتر حميدرضا جمالي، عضو هیئت علمی گروه مطالعات کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، به جنبه های حقوقی و حق مولف در بحث دسترسی آزاد پرداخت و گفت: ناشران تجاری ابتدا به تبعات حقوقی توجه می کنند ولی در دسترسی آزاد در ابتدا کمتر به جنبه های حقوقی فکر می شد ولی بعدها مورد توجه قرار گرفت.

رئيس پژوهشكده علم سنجي پژوهشگاه ملي علوم و فنآوري اطلاعات، گفت: حق مولف دو جنبه دارد: حقوق اخلاقی، و حقوق بهره برداری. حقوق اخلاقی تعریف روشن و واضحی دارد. بحث اصلی به حقوق بهره برداری مربوط است که منافع مادی اثر به چه کسی تعلق دارد؟ در نگاه تاریخی، ابتدا مجلات دسترسی آزاد همه حقوق را به خود مولف اختصاص می دادند و الان هم مجلاتی که توسط موسسات خیریه و دولت منتشر می شوند، حقوق بهره برداری را به خود مولف اختصاص می دهند اما این شامل ناشران تجاری نمی شود. بنابراین شیوه های دیگری مورد استفاده قرار گرفت که حقوق اخلاقی را برای مولف در نظر گرفته شد و حقوق بهره برداری هم برای مولف و هم برای ناشر لحاظ کرد.

دکتر جمالی در پایان گفت: بحث دیگری در زمینه حقوق مولف در دسترسی آزاد، وجود دارد، خود انتشاری است. مثلا مجلاتی وجود دارند که به صورت دسترسی آزاد در اختیار قرار نمی گیرند اما در توافق بین ناشر و مولف، به مولف اجازه می دهند نسخه ای از مقاله را در جای دیگری مثلا وب سایت شخصی، منتشر کند. بیش از 90 درصد از ناشران از خود آرشیوی یا خودانتشاری حمایت می کنند اما 63 درصد اجازه خودآرشیوی را به طور خاص صادر می کنند. وی همچنین به بیانیه های حمایت از دسترسی آزاد ازجمله بیانیه بوداپست و برلین اشاره کرد.

این نشست در ساعت 17:30 به کار خود پایان داد.

آخرین نشست  به موضوع "كنسرسيوم‌هاي منابع اطلاعاتي در ايران "اختصاص داشت که در ساعت 18 آغاز شد.

در این نشست سيد ابراهيم عمراني عضو کنسرسیوم منابع اطلاعاتی وزارت علوم و  رئیس کتابخانه علوم دانشگاه تهران ، دبیر نشست و سخنرانان آن مهندس غلامرضا فهرستي، دكتر حسن سرشتي، دكتر احمد زواران حسيني، دكتر علي غفوريان بودند.

در این نشست ابتدا تاریخچه ای از خریدهای جمعی و تشکیل کنسرسیوم منابع اطلاعاتی با تاکید در ایران گفته شد با اشاره به اینکه این کنسرسیوم در حال حاضر تحت عنوان شورای سیاست گذاری تامین منابع علمی در وزارت علوم فعال است.

بعد از آن کنسرسیوم های موجود درا یران و نوع آنها گفته شد که شامل کنسرسیوم های وزارت علوم، وزارت بهداشت، وزارت نفت ، وزارت کشاورزی و دانشگاه آزاد اسلامی است.

سپس مصرف منابع اطلاعاتی در ایران و ویژگی های آن مورد بحث قرار گرفت و بعد مشکلات موجود خرید های جمعی و کنسرسیوم مورد بحث و بررسی قرار گرفت که 2 تا از مشکلات عمده ترین هستند:

اول ناشران و کارگزاران و نحوه برخورد آنها با دانشگاهها و دوم نقش منفی مدیریت های کوتاه مدت و غیر متخصص در دانشگاههای ایران

در پایان نیز درباره آینده کنسرسیوم ایران و مسائل پیش رو توضیحاتی داده شد.

این نشست ساعت  19:30 به کار خود پایان داد.

شایان ذکر است هر روز از ساعت 14 تا 19:30 سه نشست تخصصی حوزه کتابداری و اطلاع رسانی  با همکاری خانه کتاب، انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، و اتحادیه انجمن های علمی دانشجویی کتابداری (ادکا) در مصلی، زيرزمين شبستان، سالن فعاليت­هاي جنبي، سراي اهل قلم، كارنامه نشر برگزار می شود.

گزارشگر: رفعت باباجانی